Ma’lumotlarning axborotli modellari bilan tanishish; 2 axborotli modellarni yaratish bosqichlarini o‘rganish. Qisqacha nazariy ma’lumotlar

Kompyuter qurimalari 
Parametri 
Narxi 
RAM
2 Gb
X so‘m
HDD
500 Gb
Y so‘m
Monitor
19"
Z so‘m
Quyidagi jadval esa “obyekt-obyekt” tipidagi jadvalga misol bo‘ladi:
Obyektlar orasidagi masofa (km)
Obyekt 
Qarshi
Buxoro
Toshkent
Qarshi
0
170
500
Buxoro
170
0
400
Toshkent
500
400
0
Faqat sonlardan tarkib topgan to‘g‘ri to‘rtburchakli jadvalni biz matritsa deb atalishini 
bilamiz. Faqat 0 va 1 lardan tashkil topgan matritsa 
ikkilik matritsa
deb ataladi. Jadvalning bunday 
sonlardan iborat qismi ikkilik matritsani beradi:
Talabalarning to‘garaklarga qatnashishi
Talabalar 
Shaxmat
San’at
Fan
O. Abruyev
0
0
1
R. Mirzayeva
0
1
0
Z. Murodova
1
0
1
Sh. Tog‘ayev
1
1
0
Axborotli modellarning ba’zi bir turlarini qurishda belgilar tizimi va grafik elementlardan 
bir vaqtda foydalanish ham mumkin. Xususan, biror bir algoritmning blok-sxemasida shu 
algoritmning elementlarini belgilash uchun geometrik figuralardan foydalanilsa, dastur 
instruksiyalarini yozish uchun formal algoritmik til elementlaridan foydalaniladi.
Axborotli modellarni qurishda iyerarxik tizimlar juda muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. 
Masalan, biologiyada butun hayvonot olami (tip, sinf, otryad, oiladoshlik, jins va tur) iyerarxik 
tizim sifatida qaraladi.
Informatikada esa fayllar tizimini 
iyerarxik tizim
deb qarash mumkin.

---

Iyerarxik axborotli modellarda obyektlar (elementlar) boshidan oxirigacha darajalari 
bo‘yicha taqsimlanadi va joylashtiriladi. Qoidaga ko‘ra, iyerarxiyaning birinchi darajasida faqat 
bitta element joylashadi. Qolgan elementlar bosh darajadagi elementga tobe yoki uning tarkibiy 
qismi bo‘lib, bunda keyingi darajada turgan har bir elementning o‘zi ham bir yoki bir nechta 
tarkibiy elementlarga ega bo‘lishi mumkin, yuqoridan esa bitta elementga tobe bo‘ladi.
Iyerarxik axborotli modellarni tasvirlashning eng qulay usuli – bu graflar orqali tasvirlashdir. 
Iyerarxik model elementlari grafda oval shaklida akslantiriladi va u grafning uchlari (cho‘qqisi) 
deb ataladi.
Grafning oxirgi elementidan tashqari barcha elementlar o‘zidan quyi turgan elementlar bilan 
bog‘langan bo‘ladi. Bu bog‘lanish strelka shaklidagi yo‘naltirilgan chiziq bilan ifodalanadi va u 
grafning yoylari deb ataladi.
Graf eng yuqori darajada turgan bitta elementdan boshlab yuqoridan pastga qarab tarmoq 
otgan daraxt manzarasini berganligi uchun uni ba’zan “daraxt” deb ham atashadi. Masalan, butun 
bir oilaning shajaraviy “daraxti”ni quyidagi graf orqali ifodalash mumkin:
Eng avvalo, axborotlarni tasvirlash nuqtayi nazariga ko‘ra axborotli modellarning 
klassifikatsiyasini qarab chiqamiz. Axborotli modellarning tasvirlanish formasi material axborot 
tashuvchi hamda kodlashtirish usuliga bog‘liq bo‘ladi.
Shu ma’noda biz, axborotli modellarning turli sinflariga duch kelamiz: faraziy (xayoliy yoki 
intuitiv) model, verbal model, struktur model, matematik model, algoritmik model va hk.
Agar modellashtirish jarayonida qo‘yilgan masalaning ba’zi jihatlari kompyuter dasturlari 
asosida tadqiq etishga yo‘naltirilgan bosa, u holda bunday modellashtirish kompyuterli 
modellashtirishga daxldor bo‘ladi.
Kompyuterli modellarni yaratish va qayta ishlash jarayonida faraziy, verbal, struktur, 
matematik va algoritmik modellarning barchasi birgalikda yetakchi o‘rinni egallaydi.
Xususiy holda kompyuterli modellarni yaratish bosqichlarini ko‘rib chiqamiz. Bunda 
quyidagi bosqichlar e’tiborga olinadi:
1-bosqich: masalaning mazmunan qo‘yilishi;
2-bosqich: tizimli tahlil (modelni qurishga oid metodni tanlash);
3-bosqich: tizimli sintez (masalaning matematik qo‘yilishi va modeli);
4-bosqich: boshlang‘ich (berilgan va oraliq) ma’lumotlarni shakllantirish;
5-bosqich: algoritmlash; dasturiy ta’minotni tanlash va dasturlash; 
6-bosqich: dasturni testdan o‘tkazish;
7-bosqich: dasturga tuzatish kiritish;
8-bosqich: hujjatlashtirish.