R. X. Karlibayeva, A. A. Temirov korxonalarni

 
3.2. 
Korxona aktivlarini shakllanish tamoyillari va ularning 
tarkibini optimallashtirish
 
 
Korxona aktivlari pulga aylanish qobiliyatiga qarab asta realizatsiyalanuvchi 
(tayyor mahsulot, xomashyo va materiallarning zaxiralari) va tez realizatsiyalanuvchi 
(debitorlik qarzdorlik, depozitdagi mablag‗lar) hamda eng likvidli (pul mablag‗lari va 
qisqa muddatli qimmatli qog‗ozlar) aktivlarga bo‗linadi. 
«Aylanma vositalar» tushunchasi, odatda aylanma aktivlarning pul qiymatini 
anglatadi. Aylanma aktivlarning o‗zi esa tasniflanishda natural shaklga ega bo‗ladi. 
Korxonaning aktivlarini boshqarish siyosati quyidagi asosiy bosqichlar bo‗yicha 
ishlab chiqiladi
21
: 
1.
Korxona aylanma aktivlarining o‗tgan davrdagi tahlili.
Tahlil bir necha bosqichdan iborat bo‗lib, unda korxona foydalanadigan aylanma
aktivlar umumiy hajmining dinamikasi ko‗rib chiqiladi. Korxona aylanma 
aktivlarining asosiy turlari nuqtai nazaridan tarkibining: xomashyo, materiallar va 
yarim fabrikatlar zaxiralari; tayyor mahsulot zaxiralari; debitorlik qarzdorlik; pul 
aktivlarining qoldiqlari dinamikasi ko‗rib chiqiladi. Shuningdek, aktivlarning 
rentabelligi aniqlanadi, uni belgilovchi omillar tadqiq qilinadi, buning barobarida 
aktivlarni moliyalashtirishning asosiy manbalari tarkibi, ular summasi va moliyaviy 
vositalardagi solishtirma ulushi dinamikasi ko‗rib chiqiladi; aylanma aktivlarni 
moliyalashtirsh manbalari tarkibi bilan belgilanuvchi, moliyaviy risk darajasi 
aniqlanadi. 
2. Korxona aktivlarini shakllantirishning prinsipial yondoshuvlarini aniqlash. Bu 
tamoyillar korxona moliyaviy boshqaruvining umumiy mafkurasini aks ettiruvchi, 
21
B.To‗xliev. Moliyaviy menejment. O‗quv qo‗llanma. –T. TDIU, 2006. -195 b. 

---

56 
moliyaviy faoliyatning daromadlilik va risk darajalari o‗rtasidagi maqbul nisbatni aks 
ettiradi.
Moliyaviy menejment nazariyasi korxona aylanma aktivlarini shakllantirishda 
uchta prinsipial yondoshishni e‘tirof etadi: konservativ, o‗rtamiyona
va agressiv.
3. Aktivlar hajmini optimallashtirish. 
Bunday optimallashtirish, aylanma aktivlardan foydalanish samaradorligi va risk 
o‗rtasidagi nisbatning belgilangan darajasini ta‘minlagan holda, ularni
shakllantirishning maqbul siyosatidan kelib chiqishi kerak. 
4. Aktivlarning doimiy va o‗zgaruvchan qismlari nisbatini optimallashtirish. 
5. Aktivlarning zaruriy likvidligini ta‘minlash. 
Modomiki, aylanma aktivlarning barcha turlari likvidli ekan (kelgusi davr 
xarajatlari va ishonchsiz debitorlik qarzidan tashqari), ular tezkor likvidligining
umumiy darajasi korxona to‗lov qobiliyatining zaruriy darajasini joriy moliyaviy 
majburiyatlar bo‗yicha ta‘minlashi lozim. Shu maqsadda kelgusi to‗lov aylanmasi 
hajmi va grafigini hisobga olgan holda, aylanma akvtilarning ulushi pul shaklida 
aniqlanishi kerak. 
6. Aktivlarning rentabelligini oshirish. 
Korxona faoliyatida aktivlardan samarali foydalanish natijasida muayyan 
foydaga erishish lozim. Aylanma aktivlarning ayrim turlari korxonaga to‗g‗ridan-
to‗g‗ri foiz va dividendlar ko‗rinishida daromad keltirishga mo‗ljallangan (
qisqa 
muddatli moliyaviy qo‗yilmalar
). Qisqa muddatli moliyaviy qo‗yilmalar portfelini 
shakllantirish uchun ishlab chiqilayotgan siyosatning tarkibiy qismini vaqtincha 
bo‗sh turgan pul qoldiqlari aktivlaridan majburiy foydalanish tashkil etadi. 
7. Aktivlardan foydalanish jarayonlarida ularni yo‗qotish xatarlarini 
kamaytirishni ta‘minlash. 
Aylanma aktivlarning barcha turlari yo‗qotishlar xavfiga mahkum. Pul aktivlari 
sezilarli darajada inflyatsion yo‗qotish riskiga uchrash ehtimoli mavjud; qisqa 
muddatli moliyaviy qo‗yilmalar – moliyaviy bozor konyunkturasi noqulay 
bo‗lganligi sababli daromadning bir qismini yo‗qotish xatariga, shuningdek 
inflyatsiyadan zarar ko‗rish xatariga duchor bo‗ladi; debitor qarzdorlik – 

---

57 
qaytarilmaslik yoki vaqtida qaytarmaslik xatariga, shuningdek inflyatsiyadan zarar 
ko‗rish xatariga duchor bo‗ladi; tovar-moddiy boyliklar zaxiralari – tabiiy 
kamayishdan zarar ko‗rish xatari va h.k.larga duchor bo‗ladi. Shuning uchun aylanma 
aktivlarni boshqarish siyosati, ayniqsa, inflyatsion omillarning ta‘sir etish sharoitida, 
ularni yuqotishni kamaytirishga qaratilgan bo‗lishi kerak. 
8. Aktivlarning ayrim turlarini moliyalashtirish tamoyillarini shakllantirish.
Aktivlarni moliyalashtirishning umumiy tamoyillaridan kelib chiqqan holda, 
apital qiymati va tarkibiy tuzilishini belgilovchi, aylanma aktivlarning ayrim turlari 
va tarkibiy qismlarini moliyalashtirish tamoyillarini aniqlab olish lozim. 
Menejerlarning moliyaviy mentalitetiga bog‗liq ravishda, shakllangan tamoyillar 
aylanma aktivlarni moliyalashtirishning keng diapazonli – o‗ta konservativdan tortib, 
to o‗ta tajovuzkorgacha bo‗lgan yo‗nalishlarini aniqlash mumkin. 
9. Aktivlarni moliyalashtirish manbalarining optimal tarkibini shakllantirish. 
Aylanma aktivlarni moliyalashtirishning tanlangan tamoyiliga mos ravishda, 
kapital qiymatini baholashni hisobga olgan holda, moliyalashtirish manbalarining 
aniq tarkibiy tuzilishini tanlashga yondoshishlar shakllantiriladi.
Aylanma aktivlarni boshqarish siyosati korxonada ishlab chiqilgan moliyaviy 
me‘yorlarda o‗z ifodasini topadi. Asosiy me‘yorlar quyidagilar: 

korxonaning xususiy aylanma aktivlari me‘yori; 

aylanma aktivlar asosiy turlarining aylanuvchanligi va operatsion siklning 
davomiyligi me‘yorlari tizimi; 

aylanma aktivlarning likvidlik koeffitsientlari tizimi; 

aylanma aktivlarni moliyalashtirishning ayrim manbalari nisbatining 
me‘yorlari. 
Aylanma aktivlarning ayrim turlaridan foydalanishning maqsadi va xarakteri 
farqlidir, shuning uchun katta hajmdagi aylanma aktivlarga ega bo‗lgan korxonalarda 
ularning alohida turlarini boshqarishning mustaqil siyosati ishlab chiqiladi, masalan: 
tovar-moddiy boyliklar zaxirasini boshqarish; debitor qarzdorlikni boshqarish; pul 
aktivlarini boshqarish. 

---

58 
Aylanma aktivlarning bu guruhlari uchun boshqaruv siyosati aniqlashtirilib, u 
korxona aylanma aktivlarini boshqarishning umumiy siyosatiga bo‗ysunadi.