R. X. Karlibayeva, A. A. Temirov korxonalarni

3.3. 
Aktivlarga bo„lgan talabni aniqlash va rejalashtirish
 
 
Tovar-moddiy 
qiymatliklari 
zaxirasini 
shakllantirish uchun 
moliyaviy 
mablag‗larning zaruriy hajmi va ularga bo‗lgan ehtiyojni aniqlash yo‗li bilan amalga 
oshiriladi, buning uchun ularni oldindan quyidagicha: ishlab chiqarish zaxiralari 
(xomashyo va materiallar zaxiralari) va tayyor mahsulot zaxiralariga guruhlaydilar.
Har bir turning ehtiyoji zaxira sifatida alohida aniqlanadi: 
- joriy saqlash (
ishlab chiqarishda bir tekis iste‘mol qilinadigan, doimo 
to‗ldirib turiladigan zaxira qismi
); 
-mavsumiy saqlash (
ishlab chiqarish va xomashyo sotib olish, shuningdek 
tayyor mahsulot iste‘mol qilishning mavsumiy xususiyatlari munosabati bilan
); 
- aniq maqsadga mo‗ljallangan (
korxona faoliyatining ixtisosli maqsadlari 
bilan belgilanadi
). 
Asosiy e‘tibor joriy saqlash zaxiralariga bo‗lgan ehtiyojni aniqlashga 
qaratiladi, chunki ko‗pchilik korxonalarda ular tovar-moddiy boyliklar zaxirasining 
yagona turini ifodalaydi. Tovar-moddiy boyliklar zaxiralarini shakllantirishga avans 
sifatida ajratiladigan moliyaviy mablag‗larning zaruriy hajmi quyidagi formula 
bo‗yicha aniqlanadi:
22
MM
z
=O‗X x M
z 
- KQ, 
(13) 
bu yerda, MV
z
- zaxiraga avans sifatida ajratiladigan moliyaviy mablag‗lar hajmi; 
O‗X- zaxiralarning o‗rtacha kunlik xarajati; 
M
z
- zaxiralarni saqlash me‘yori kunlarda (
me‘yorlar bo‗lmaganda zaxiralarning 
kunlardagi o‗rtacha aylanmasining ko‗rsatkichi qo‗llanishi mumkin)
; 
KQ- sotib olingan tovar-moddiy boyliklar uchun kreditor qarzning o‗rtacha 
summasi (
faqat ishlab chiqarish zaxiralarini hisoblashda kiritiladi; mahsulot 
realizatsiya qilinganda faqat oldindan to‗lash sharoitida kiritiladi
). 
22
Финансовый менеджмент: Учебное пособие. /Под ред. проф. Е.И. Шохина. – М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2004. 
С.242-243.

---

59 
Hisoblashlar zaxiralarning har bir turi bo‗yicha amalga oshiriladi. Hisob 
natijalarini qo‗shish, zaxiralarni shakllantirishga avans sifatida ajratiladigan,
moliyaviy resurslarga bo‗lgan umumiy ehtiyoj ko‗rsatkichini topish, ya‘ni ishlab 
chiqarish –tijorat siklining bu bosqichiga xizmat ko‗rsatayotgan aylanma aktivlarning 
miqdorini aniqlash imkonini beradi. Zaxiralarga xizmat ko‗rsatish bo‗yicha joriy 
xarajatlarni kamaytirish, ularni me‘yorlashtirish jarayonida hal etiladigan 
optimizatsiyalash vazifasini ifodalaydi. Ishlab chiqarish zaxiralari uchun bu vazifa 
keltirilayotgan xomashyo va materiallar partiyasining optimal miqdorini aniqlashdan 
iborat. Partiya miqdori qanchalik katta bo‗lsa, buyurtmalarni joylashtirish, tovarni 
keltirish va qabul qilish bo‗yicha joriy xarajatlar miqdori shunchalik kam bo‗ladi.
Biroq, yetkazib berish partiyasining katta miqdori zaxira o‗rtacha 
miqdorining yuqoriligini belgilaydi: xomashyo ikki oyda bir marta sotib olinsa, u 
holda zaxiraning o‗rtacha miqdori 30 kunni tashkil etadi, partiya miqdori ikki marta 
qisqartirilsa, ya‘ni xom-ashyo bir oyda bir marta sotib olinsa, u holda zaxiraning 
o‗rtacha miqdori 15 kunni tashkil etadi. Bunday sharoitda zaxiralarni saqlash 
bo‗yicha joriy xarajatlar miqdori kamayadi.