R. X. Karlibayeva, A. A. Temirov korxonalarni

 

---

48 
 
 
 
 
7-rasm. Ish faolligi ko„rsatkichlari
19
 
Ish faolligi ko‗rsatkichlarining dastlabkisi sifatida aylanma aktivlarning 
aylanuvchanligi bo‗lib hisoblanadi. Bu ko‗rsatkich ma‘lum bir davrda ishlab 
chiqarish va muomala aylanishining mahsulotni sotishdan olingan sof tushumni 
necha marta amalga oshirilganligini bildiradi va quyidagicha aniqlanadi: 
AA=
к
у
А
СТ
.
.
(10) 
bu yerda: 
AA
– aylanma aktivlarning aylanuvchanligi; 
ST
- sof tushum; 
A.o‗.q.
- aylanma aktivlarning o‗rtacha yillik qiymati.
Moddiy 
ishlab 
chiqarish 
qiymatliklari 
zahiralarining 
aylanuvchanlik 
ko‗rsatkichi ham aylanish davri ko‗rinishida ifodalanadi va u asosan kunlarda 
hisobga olinadi. Bu ko‗rsatkich yordamida moddiy ishlab chiqarish zahiralarini 
sarflash va sotish uchun qancha muddat sarflanishi aniqlanadi hamda quyidagicha 
ifodalash mumkin:
ZA=
к
у
З
СМТ
.
.
(11) 
bu yerda:
ZA
- moddiy qiymatliklar zahiralarining aylanuvchanligi; 
SMT
– sotilgan 
mahsulotning tannarxi; 
Z o‗.q.
– zahiralarning o‗rtacha yillik qiymati.
Ish faolligi ko‗rsatkichlarining keyingi turi bo‗lib, debitorlik qarzlarining 
aylanish tezligi hisoblanadi. Bu ko‗rsatkich hisobot davri davomida debitorlik 
qarzlarining o‗rtacha necha marta pul mablag‗lariga aylanganligini aks ettiradi, ya‘ni:
19
Muallif tomonidan ma‘lumotlar asosida ishlab chiqilgan. 
Ish faolligi 
ko‘rsatkichlari 
Operatsion 
jarayonning 
davomiyligi 
TMQlarning 
aylanuvchan-
ligi
Kreditorlik 
qarzining 
aylanuvchan-
ligi
Debitorlik 
qarzining 
aylanuvchan
-ligi 
Aktivlarning 
aylanuv-
chanligi 

---

49 
DKA=
к
СДКу
СТ
.

(12) 
bu yerda:
DQA
- debitorlik qarzlarining aylanuvchanligi; 
CT
- sof tushum; 
SDQ o‗.q.
– o‗rtacha yilik sof debitorlik qarzlari.
Kreditorlik qarzlarining aylanuvchanligini ham qanday holda ekanligini 
o‗rganib chiqish va baholash muhim ahamiyatiga ega. Odatda, bu ko‗rsatkich ham 
aylanish davomiyligi ko‗rinishida hisoblanadi: 
KKA=
й
СККу
СТ
.

(13) 

bu yerda: 
KQA-
kreditorlik qarzlarining aylanuvchanligi; 
ST
- mahsulot sotish 
tannarxi; 
SKQ
– o‗rtacha yillik sof kreditorlik qarzdorlik.
Moddiy ishlab chiqarish zahiralarining sarflanishi va ular sotilish tezligini aks 
ettiradigan 
―zahiralarning 
aylanuvchanligi‖ 
ko‗rsatkichi 
ham 
muhim 
ko‗rsatkichlardan biri hisoblanadi. Korxonaning kreditorlik qarzlari yuqori darajada 
bo‗lganda aylanuvchanlikni oshirish va moddiy ishlab chiqarish zahiralarini 
kamaytirish, ayniqsa, dolzarb vazifa hisoblanadi.
Korxonalar uchun yuqorida aytib o‗tilgan moliyaviy tahlil ko‗rsatkichlari 
ma‘lum bir davr (yil, chorak yoki oy) uchun tayyorlanadi va ular oraliq davr 
ma‘lumotlarini ifodalab beradi. Bu ma‘lumotlarni davrlar bo‗yicha tahlil qilish orqali 
mazkur korxonalarning faoliyati baholansa va xulosa qilinsa ham, ular korxonaning 
yakuniy moliyaviy natijasini ifodalab bermaydi. Shuning uchun ham bu tahlil 
yakuniy moliyaviy natijalarni tayyorlashda qo‗shimcha ma‘lumotlar bo‗lib 
hisoblanadi. An‘anaviy tahlil natijalari ma‘lum davrlarda yakuniy moliyaviy 
natijalarga erishish uchun xizmat qiladi. 

---

50