|
Men yanglishmayman,
balki qanoatlanib
so‘zlayman.
(A.Qod.).
I)
ikki egali quriLmaning qurilish qolipi [(E j- WPmi) +(E
2
-
W2P ffl2)] ko'rinishida bo‘ladi:
Bunda bulbul kitob o'qiydli, Bunda
qurtlar ipak to ‘qiydi.
(H.Olim.,).
(W )ga k o ‘ra
[WPm-WPm]
tu r la r i:
a) bir xil [W] li qurilmalar.
[WPm-WPm]ning bu tu ri bir necha k o ‘rinishda bo'ladi:
la) (W)
lari b i r xil so'zdan:
Siz so ‘zlamasartgiz, men
so ‘zlamoqchi edim.
(A.Qod.);
lb) (W) lari bir xil turkumdan:
Endi ortiq turma, tinch o'tir.
(A.Qod.).
2a) har xil
(W )
li qurilma. Bunda
(W )
lar turli turkumga oid
so‘z bilan ifodalanadi: 1.
Yoki mening ko ‘nglim hamina vaqt yosh,
Yoki senga chiroy umrbod y o ‘ldosh.
fM. Bob.). 2.
Yana nima balo
ism lari bor, tilim ham kelishmaydi.
fOyb.).
(Pm )ga k o ‘ra [ W P m + W Pm ] t u r l a r i :
a) bir xil (Pm) li qurilmalar:
Xotinim bordi, keldi.
(«Mushtum»);
b) har xil
( P m)
li qurilmalar:
Qaraysanmi, qaray qolgin.
(«M ushtum»).
Demak, gap markazini shakllantirishda m uhim rol o‘ynaydigan
(Pm) qo'shma gap tarkibidagi sodda gapda bir xil ham, har xil ham
bo‘lishi mumkin. Shunday hoi ham bo ‘ladiki,
( P m)
umumiy — bitta
bo‘lishi ham mum kin. Bunda endi qo‘shma gap emas, balki
uyushgan gap vujudga keladi. M a’lumki,
[ W P m+ W P m]
qolipida
(P m)
tarkibi har xil bo‘lgan hollarda o'zbek tilining tabiati uni
qavsdan chiqarish im konini beradi. Chunki o‘zbek, umuman,
turkiy tillarda, bir necha so‘zlar uyushganda umumiy shakl oxirgi
so‘z tarkibida kelishi qonuniyatiga tayansak, bunday gaplarning
qolipi
[(W ,W )P ra]
ko‘ rinishida bo‘ladi. Misollar: 1.
Kelgan, ketgan
edim.
2.
Men o ‘qigan, yozgan edim.
Kesimlarning h a r biriga ega qo'yilishi bilan ular uyushgan
gapga aylanadi:l.
Men kelgan, Jamshid ketgan edi.
2.
Men o ‘qigan,
sen yozgan eding.
397
H a r bir kesimni sliakllantirish bilan uyushgan gap qo'shma
gapga aylanadí: 1.
Men kelgan edim, Jamshid ketgan edi. 2. Men
o ‘qigan edim, sen yozgan eding.
Susbtantsial tilshunoslik uqtirishicha, har bir lisoniy birlik
ongimizda m a’lum bir shakl va mazmunning barqaror yaxlitligi
sifatida yashaydi va xususiy hodisa sifatida nutqqa chiqadi. Bu
nutqiy ko'rinish behisot> miqdorga ega. Biroq ular bilan lisoniy
birlik
(umumiylik,) onsida usullik ko'rinish mavjud bo'ladi.
Yuqoridagi
[ W F ni-W P m]
usullik ko'rinish
[W Pm,
WPm],
[W Pm ->
W P m]
va
[ W P m
<->
W P m]
oraliq ko‘rinishlari orqali nutqiy gapga
aylanadi.
Q o ‘shma
gap tarkibiy qismlari o ‘zaro bog'lovchi yoki
bog'lovchi vazifasidagi so‘z vositasida yoki mutlaqo ularsiz
bog'lanadi. Bundan kelib chiqqan holda, qo^hma gaplarni
bog‘lovchili va bogiovchisiz qo'shma gapga ajratish mumkin
boiadi.
Bog‘lovchili qo’shma gap grammatik vosita bilan
bog‘langan qo‘shma gap, Ieksik-grammatik vosita bilan bog‘langan
qo‘sh m a gap va leksik vosita bilan birikkan qo‘shma gapga ajraladi.
Qo‘shim chaning
funksiyasiga
ko‘ra
teng
bog‘lovchili
va
ergashtiruvchi bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap farqlanadi.
Q o ‘ shma gap tarkibida sodda gapning o'zaro munosabati
asosida
ham
qo‘shma gapni tasniflash mumkin. Mazmun,
grammatik va intonatsion munosabati nuqtayi nazaridan qo'shma
gap quyidagi turlarga bo‘linadi:
1) tarkibidagi sodda gap bir-birini mazrnun va grammatik
jihatdan taqozo etadigan qo'shma gap: 1.
Kunlar isidi va paxtalar
yana q iy g ‘os oc/iildi. 2. Yovlariga osmon tutundir, shuning uchun
bag‘ri butundir.
(H.01.). 3.
Agar dunyoning narigi burchiga sizni
opichlab borishga to‘g ‘ri kelsaydi, men sevina-sevina bajarardim.
(Oyb.).
4.
Men shunday bir ish qildimki, o'igunimcha bundan
faxrlanaman;
2)
tarkibidagi gaplar bir-birini mazmuniy va intonatsion taqozo
etadigan, biroq grammatik jihatdan talab qilmaydigan qo'shma gap:
1.
Biz yetib keldik, kutubxona ochildi.
2.
Menga pulkerak, qayerdan
olaman?
(Oyb.). 3.
Siz ishonmayapsiz, ishonmaysiz hem.
4.
Endi
men bir jumboq cytaman, sizdan javob kutaman.
3) tarkibidagi gaplar bir-birini na mazmuniy, na grammatik
taqozo etadigan, biroq intonatsion yaxlit bo'lgan gap:
i.U otasini
uyga tortdi, ukasi sekin qayrildi
(S.Nur). 2.
Bahor keldi, yoz ham
kelib qoladi.
3.
Sen o ‘z ishingni qil, men o ‘z ishimni.
3 9 8
Xullas, qo‘shma gapning o ‘zi kabi uning tasnifi ham tu rli-
tuman. Quyida ulardan ayrimlarini keltiramiz (57-jadval):
_________________________________________________
57-ja.dval
1.Gapning lisoniy sintaktik qolipiga ko‘ra
[WP
jt
,, W P J
[WPm
WPm]
[WPm
^ W P J
2.Gap tarkibidagi b o g ‘lovchi vositalarga ko‘ra
Ohang
bilan
bog‘lan-
gan
[QG]
Teng
bog‘lovchi
bilan
bog‘lan-
gan
[QG]
Yuklam alar
bilan
bog‘langan
[QG]
Nisbiy
so‘zlar
bilan
bog'lan-
gan
[QG]
Tobe
bog‘lovc h i
lar bilan
bog'langan
[QG]
3. Q«‘shma gap tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy
birin-
ketinlik
sabab
o‘rin
yoki
vazi-
izohlash
payt
yat
yoki
qiyoslash
ichki
fikr
4. Qo‘shma gap qismlari orasidagi funksional mimosabatlariga
ko‘ra
a) tenglik
b) tobelik
biriktiruv
9
zid-
lov
ayi-
ruv
ega-
kesim;
aniqlov-
clii aniq-
lanmish
to‘ldiruv-
chi
to ‘ldiril-
mish
hol-
hollan-
mish
5. Qo‘shma gaplarning ifoda maqsadiga ko‘ra
darak
so‘roq
buyruq
6. Qo'shmagap tarkibiy qismlariniag reallik va irrealligiga ko‘r a
real gap
irreal gap
ritorik gap (irreal gapga
yaqin turadi)
3 9 9
Qo'shma gapning umumiy lisoniy qolipi [WPm-WPn,] bo'lib, u
quyidagi yana uchta oraliq ko‘rinishga ajraladi:
[W P m
Do'stlaringiz bilan baham: |
