R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

Qo ‘shma gaplar tasnifi
lisoniy birlik serqirra mohiyatli boTganligi bois kamida ikkita 
paradigmaga kiradi. Shu sababli b iro r butunlikka kiruvchi lisoniy 
birlikni kamida ikki tomo ndan tasniflash mumkin bo'ladi.
Qo‘shma gap ham 
lisoniy birlik sifatida murakkab tabiatli 
bolib, bu murakkablik uning 
lisoniy satîida tutgan 
o ‘mi, 
tarkibidagi sodda gapning grammatik shakli va bog'lovchi vositalari 
hamda 
mazmuniy 
munosabatining 
rang-barangligi 
bilan 
belgilinadi. Shuningdek, qo'shma gap turlarini xilma-xil asoslarda 
turliclia tasniflash mumkin bo'ladi. Tasnif asosining aniqligi va 
izehil amalga oshirilishi masala mohiyatini oydinlashtirishda 
muhim.
Qo'shma gapning m a ’noviy va Struktur tasnifi ko‘p holda 
o‘zaro farqlanadi.
Formal sintaksis qo'shm a gap tasnifida ko‘ p hollarda ula.rning 
nutqiy belgi-xususiyati, zohiriy alomatiga tayanadi. Substansial 
sintaksis tasnifi esa qo'shm a gapning' lisoniy mohiyatidaa kelib 
chiqqan holda amalga oshiriladi.
Qo‘shma gap, aw alo, sodda v a uyushgan gapdan o ‘z qurilish 
usulining boshqachaligi bilan farqlanadi. Demak, umumiy lisoniy 
mohiyat sifatida gaplar qurilish qolipiga ko‘ra dastlabki tasnifda 
uchga bo'linadi. (Tasnifda gaplarning eng kichik qurilish qolipiga 
tayanamiz).
3 9 5

---

r w p nl] "
[((S,-W i)(S2-W2))Pm] 
[WPm -W P ra]
sodda gap 
uyushgan gap 
qo'shma gap
Eunda, aytilganidek, sodda va qo'stima gap tasnifning chekka, 
uyushgan gap oraliq vaziyatini egallaydi.
ega b o ‘ladi.
[WPm-WPm] umumiy qolipining yuzaga chiqish turini, 
umumiy qolip bilan nutqiy ko‘rinish orasidagi turli bosqichdagi 
oraliq 
qolipni 
aniqlash 
me’yori, 
belgi 
va 
mezonlarni 
muayyanlashtirmoq lozim bo‘ladi.
Tvla’lumki, qo'shma gapning tur va ko'rinishmi o'rganishda 
sodda gapning eng kichik qolipi asos qilib olingan. Sodda gapning 
eng kichik qolipi 
[WPmjdan iborat bo‘lsa, mantiqan qo‘shma 
gapning qurilish qolipi
[W,P mi-W2P m2-W3Pm
3
] • 
n
dir.
2
-W
3
P ni
3
-n] 
ekanligini nazarda tutgaii holda qo'shma gapning eng kichik qolipi 
u chun [WPra-WPm] ramzidan foydalaniladi.
<3o‘shma gapning voqelanish usullarini belgilashda uch 
ko'rsatkichga tayaniladi:
1) [WPm]laming egasi (E) bor-yo'qligiga, bir xil yoki boshqa 
xO ekanligiga;
2) [WPm] lar tarkibidagi (W)ning xususiyatiga (W laming bir 
xil yoki boshqa-boshqa bo‘lishi, bir xil yoki har xil so‘z turkumi 
bilan ifodalanishiga) ko‘ra;
3) [WPm] tarkibidagi (Pm)larning bir xil yoki qisman bir xil 
ekanligiga ko‘ra.
[WPra-WPni] qolipining to nutqiy muayyan gaplargacha 
bo‘linishlarini bundan boshqa o‘lchov 
asosida ham berish 
mumkin. Masalan. ikkita [W P^ning bog‘lanish usuli va yoTi, 
[W P ra-WPm] umumiy qolipining turli xil ko‘rinishida tarkibiy 
qism larining bog‘lanish xususiyati va alarni bogiovchi vositalar, 
qo‘shm a gap tarkibiga kirayotgan har bir [WPm]da to iiq o ‘xshash, 
qisman o ‘xshash, yaqin va zich a’zoning bo‘lish-bo‘linasligi, 
birinchi [WPm] tarkibida ikkinchi 
[WPm]ga ishora qiluvchi
3 9 6

---

vositaning bor-yo‘qligi, 
[W P m] 
tarkibida nisbiy, bir-birini taqozo 
qiluvchi unsurning bor-yo'qligi kabilar shular jumlasidan.
I g a (E ) g a k o ‘ra 
[WPm-WP^] 
tu rla ri. 
Qo‘shma gap bir 
umumiy egali v a ikki xususiy egali qurilmaga boMinadi:
a) 
bir egali quriLmaning qurilish qolipi 
[E 
(W P m-W P m)] 
ko‘rinishida b o ‘ladi: