R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

Yaxshi topib, yomon
qopib so ‘zlar.
(Maq.). 2. 
Onasi o‘qisin, opasi ishlasin dedi.
(M.Ism.)-
3. 
Savr oyining bulutlari havoda o ‘kirib, sellar quyib o'tdi. (Oyb.).
4. Jamshid bittalab, 
iahongir juftlab sanay boshladi. 5. Nilufar
kitob, Feruza jurnal o ‘qib o ‘tirardi. 6. Mehnatdan do'st, g'iybatdan
dushman ortar.
7. 
Qiziq, Irodani Akbar, Akbarjonni Gulchehra
sevadi.
8. 
Seni endi Azroil ham uradi, shayton ham.
9. 
Uning
kelganini na Qurbon ota payqadi, na Siddiqjon
fA.Qah.).
(W > yoki ( P m ) k engaytirurchisi bilan farqlanuvchi uyushgan 
gap: 1. 
Erta yog'ib o ‘tgan yomg'ir chang va yomg'irni yuvib ketgan,
daraxtlarning yaproqlari tiniq va toza edi. 2. Uyg'onganda suyaklari
zirqirar, u o ‘z.ini lanj tuyardi.
3. 
Ahmoq horiganini bilmas, k o ‘sa
qariganini. 4. Ahmoq qizini maqtar, tentak o'zini
(/Pvlaq.) 5. 
Baland
simyog ‘achlardagi lampochkalar nuri ham tarvaqaylab ketgan, soyasi
hovliga tushib turar edi.
(S.Z un.). 
6. Yaxshidan ot qoladi, yomondan
390

---

dod.
(Maq.). 7. 
Saodatxon jim qolgan, ko'nglida g ‘azab yonar
e¿/.(«Sharq yuld»), 
8. Birniki mingga, mingniki tumanga.
(Maq.).
Ko‘riradiki, 
uyushgan gapni hosil qilishda uyushtiruvchi 
vosita muhim mavqega ega. Umumlashtirgan holda uyushgan gap 
kesimi quyidagi xossalarga ega b o ‘ladi:
1. 
Hamma kesimlar bir x il shaklda bo‘ladi:
a) (...[W!] + - gara, ... [W2 ] + - gan) 
edi;
b )
(-..[Wi] + -ganday, ... [W2] + - ganday) 
e m ish
2. 
Jíesimdagi (W} ning grammatik shakli har xil bo‘ Iadi:
a) {...[W,] + - gan, ... [W2J + - (a)r-) Pra};
b )
{... 
[W,] 
+ 
- ( i ) b ,
... 
[ W
2
]+ 
- mas) 
PID}.
3. KLesimdagi (W") ham, 
(Pm) ham bir xil, 
ulaming 
kengaytimvchisi har xil b o ia d i:
[.. [Wt] + - gan .. 
[ W 2] +
-gan] Pra
Á i
T 
A 
kabi.
Q O ‘SH M A GAP
Qo‘shina gap sodda gap bilan mustahkam bog‘langan, biroq 
undan ham struktur, ham uzatilayotgan axborot miqdori va sifati 
nuqtayi nazaridan farqlanuvchi sintaktik qurilma. Shu bois q o ‘shma 
gapning umumiy lisoniy mohiyati uning sodda gap bilan o ‘zaro 
munosabatida ochiladi. 
Lisoniy struktura jihatidan qo'shma 
gapning sodda gapdan farqi 
m a ’ lu m
darajada ravshan. Aniqrog‘i, 
sodda gapda shakllangan kesim bitta bo‘lsa, qo'shma gapda u 
biidan ortiq bo‘ladi va birdan ortiq sodda gaplaming mazmun 
hamda grammatik jihatdan birikuvidan tashkil topadi. Misollar: 
1. 
Men sizni bilaman, siz bunday qilmaysiz.
(Oyb./ 2. 
Nima qilasart,
qishloqqa qaytasanmi?
(O y b / 3. 
Dunyoda nima ko'p — kufgu ko'p.
(Ovb.). 4. 
Bilamanki, sodda barmoqlaring tilla uzuk taqmagan.
(Uyg\). 5. 
Majlisda k o ‘riladigan masalalarning muhim tomoni
shundaki, unda cho‘l yerlarni suvga serob qilish masalasi muhokama
qilmadi.
Ko‘rinadiki, 1-gapda 
bilaman
va 
qilmaysiz,
2-gapda 
qilasan
va 
qaytasanmi
, 3-gapda 
ko‘p
va 
kn‘p ,
4-gapda 
bilaman
va 
taqmagan,
5-gapda 
shundaki
va 
muhokama qilinadi
kabi har bir gapdagi birdan 
ortiq kesim sintaktik qurilm aning qo‘shma gapligini ta’minlovchi
391

---

m uhim asoslardan biri. Kesimlarning birdan ortiqligidan tashqari, 
har 
bir qo‘shma gapda ifodalanayotgan birdan ortiq fikr, 
axborotning o ’zaro zieh nmnosaba.ti, gaplararo grammatik taqozo 
etuvehilik hamda intonatsion yaxlitlik kabilar ham bu sintaktik 
qurilmalarning qo‘shma gapligini ta’minlaydi.
Kommunikativ nuqtayi nazardan sodda gap bir fikrni, 
axborotni uzatish vazifasini bajarsa, qo'slima gapda birdan ortiq 
h u k m o ‘z ifodasini topgan bo‘ladi. Shuningdek, bu alohida 
axborotlar asosidagi munosabat ham qo'shma gapda qaysidir 
darajada bo'rtib turadi. Masalan: