|
Firuza
toshli uzukni olar e/can, Saidaxonning ko ‘zlari quvonchdan yaltirab
ketdi.
(S.Ahm.). 2.
Dilshoda guruchni endi tuzlagan ham ediki,
ichkaridan Anvar chiqib keldi.
(A.Qod.). 3.
Botirjon telefonda endi
gaplashib bo ‘luvdiyam, choy ko'tarib
Qirnizxon kirib keldi.
(N.Amin.). 4.
Havo ochilsa, aylanishga boramiz■
(S.Nur.). 5.
Unga
ustozi chindildan «barakalla», «barakalla» desa, Aziz ko'nglida to‘lib
turgan niyatini ham aytadi.
(S.Ahm.).
Bu gaplarning barchasidagi birinchi sodda gap mustaqil
qo‘llana olmaydi, qoilanganda h a m ushbu qo‘shma gap tarkibidagi
ma’noni lera olmaydi. Keyin turgan sodda gap esa bunday emas.
401
[W P m-------- ►WPm] turli qo‘shma gap tarkibidagi nomustaqil
kesimni liosil qiluvchi turli-tuman vosita bor. Nomustaqil kesim
shaklining o‘zbek tilidagi usullik vakilí shart mayli qo'shimchasi
[-ifl] dir. Masalan,
Men o ‘qisam, u eshitadi
gapida
U eshitadi
gapi
o‘z holicha mustaqil sodda gap bo‘lib kela oladi,
Men o ‘qisam
qismi esa. qo'shma gap tarkibidan tashqarida shu holicha mazkur
m azm unni bera olmaydi.
[-sa] qo'shimchasi bilau shakllangan kesimli gap mustaqil
qo'llanaverishi ham mumkin. Masalan: 1.
Avra-astarini ag‘darib
mohiyatiga nazar tashlasangiz.
(S.Az.). 2.
Qishloqqa borsam.
(A.Qah.). 3.
Vatangadolikning men tortmagan azob-uqubati, ozori
bo‘Imasa
kerak.
(S.Az.). 4.
Nahotki, o'ldirsalar.
5.
Menga,
Iskandariyadagi mashhur devonaga, Berlindan telegramma kelsa
bo‘ladimiF
(S.Az.). 6.
Qani, hey Mamadali, gapirsang-chi..
(A.Qah.). t/shbu gaplarda [-sa] shart mayli qo‘shimchasi istak,
achinish, sevinch, qistash
kabi ma’noviy bo‘yoqlarga ega. Bu
gaplar o'zidan keyin keluvchi gaplar bilan mazmunan bogianib,
matn yaxlitligini ta ’minlasliga xizmat qiladi. Shu kabi gaplar
qanchalik
mustaqil qo‘llana olmasin, baribir o‘zidan keyin
qandaydir qurilmakrning bo'lishini taqozo qiladi. Masalan, —
Uyga
qaytsam. N im a deysiz? ~ Yaxshi bo'lardi
kabi.
[-so]
biriktiruvchi unsur sifatida quyidagi mazmunning
ifodalanislriga sabab bo'ladi:
a) payt:
Borsam, joyi gulzor ekan, ko‘rsam o ‘zi jonon ekan.
(Qo‘shiqdan);
b) to ‘ siqsizlik:
Alisher Navoiy dunyodan o'tgan bo'lsa, uning
asarlari tirik;
d) shart:
Sen bo‘Imasang, gallar Iculmaydi, sen bo‘lmasang,
bo'lmaydi bahor.
[-sa]
unsuri tobelik vositasi sifatida ko‘p hollarda ergash
gapning kesimini shakllantiradi (yuqoridagi misollar).
Mehmonlarni
j o ‘natdik, endi tarqalsak
gapidagi bosh gapni,
Mehmonlar kelsa,
men ketsam
gapida ergash gapni ham, bosh gapni ham
shakllantirgan.
[-¿a] unsurining qo'shma gap tarkibida shart mazmunini
ifodalashi bir xil emas. [-5a] shaldli ba’zi gapda shart mazmuni
kuchli bo‘lsa, ba’zilarida kuchsiz namoyon bo'ladi. Shart ergash
gapli qo'shm a gapda shart ma’nosi o'ta kuchli bo'ladi:
Siz
bo ‘Imasangiz, men yashay olmayman.
Boshqa ergash gapli qo'shma
gaplarda
shart
ma’nosi
boshqa ma’nolar
«soya»sida juda
kuchsizlanadi: 1.
Aytsam, ko'nmadi.
2.
Chaqirsam, eshitmadi.
402
3.
Dutor chalib o ‘tirsam, tori uzilib ketdi.
4.
Kim gapirsa, o'sha
aybdor sanaladi.
Ko‘rinadiki, [-sa] shart mayli shakli faqat shart ergash gapli
qo‘shma gap uchungina xizmat qilmaydi.
[-(a)r+di]
shakli ham
[W Pm-------► WPm] usullik ko‘rinishi-
dagi gapni hosil
qiladi. Bu shakl ko‘p hollarda
[-ar edi]
ko‘ritiishida keladi.
[-(a)r+di]
shakli qo‘shma gap tarkibidagi sodda gap kesimini
shakllantirganda ikki xil vazifa bajaradi:
Halim o ‘qirdi
gapida
fe’lning zamon shakli vazifasida kelgan.
Halim o ‘qirdi, ukasi
qo‘yinadi
gapida esa
[~(a)rdi]
«o‘qigan bo'lardi»
ma’nosini
voqelantirishi uchun keying! gap zarur. Demak, bunday holda
[~(a)rdi]
bog'lash, tobelash vazifasini bajarmoqda. Ko‘rinadiki,
Halim o‘qirdi, ukasi qo‘ym adi
gapi omonimlik tabiatiga ega.
[-(a)r ekan]
shakli qo’shm a gapning [WPm----►WPn,] usullik
ko'ririshining ham nomustaqil kesimini shakllantiradi. Misol:
Davrcn papirosini og'ziga kef tirar ekan, qo'li hayajondan qaltirardi.
[~(a)r ekan]
shakli [WPm,W Pm] qolipli gaplar uchun ham xizmat
qiladi:
Ukelar ekan, demak, mening bormagamm m a’qui
[-(a)r]
shakli qo‘shma gapning [WPm ----► WPm]
usullik
ko‘rinishi hosilalari tarkibida kelganda quyidagi ma’nolarnr
ifodalaydi:
a) shart:
Agar ana shu ishga tnunosib hissa qo'shar ekanman,
xalq ishonchini oqlagan bo‘laman.(Sh
.Rash.);
b) payt:
Jannat xola begona betob bola tepasida o ‘tirib, o ‘z
bolasini o ‘ylarkan, ko ‘zjárida/? dumalab tushayotgan achchiq yosh.la.ri
ajinliyuzlarini kuydirardi.
(S.Ahm.);
d)
sabab:
Kechani kecha, kunduzyii kunduz demay ter to‘k.ar
ekantniz, turmushimiz ham farovon bo ‘lishi shart.
f'Sh.Rash.j.
t
-gan edi]
shakli, odatda, [WPTO, WPm] qolipli gaplarni h am
hosil qiladi. Chunki bu ham omonimik tabiatli shakl. Lekin uning
Ya’ni:
Halim o ‘qirdi,
ukasi qo ‘ymadi.
Halim har kuni o ‘qir edi, bugun
esa ukasi qo ‘ymadi.
([WPm, W P J ) '
Halim o ‘qigan bo ‘lur edi, ukasi
o ‘qigani qo ‘ymadi.
([WPm--------► WPln] )
403
tarkibiga boshqa birlik kiritilishi bilan
qo‘shma gap a’zolari
orasidagi tenglik munosabatí so‘nib, tobelik muaosabati vujudga
keladi.
Masalan,
Qopqon tomonga burilgan edi, baqiriq-chaqiriq
boshlandi
gapi
[W Pm, W P m]
va
[W P m
VVPm]
qolipiga tushadi.
[-gan ham edi]: Ergash ko'ringan ham edi, bolalar yugurishdi.
(S .N u r.).
[-gan edi hamki]: Arz qilishga og‘iz juftlagan edi hamki,
kulimsirab turgan Burgut polvonga ko
Do'stlaringiz bilan baham: |
