R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

[-
s
/
й
 
edi],
ïkkinchi gap 
kesimi tarkibida [-5a] shakli keladi: 1. 
Oltin-kumush qurib ketsin
edi, hammaning oyog'iga to'kilaversa.
(Oyb.). 
2. О‘zi borsin edi,
ko ‘ngli to‘lmasa.
(S.Nur.).
I I I . Birinchi gap kesimida boshqa shakllar, ikkinchi gap 
kesimida 
[-(a)rdi/-(a)r edi]
shakli keladi: 1. 
Men bo‘lmasam,
qo‘yning yanni yo'qolar edi. (G ‘.G‘u\J. 2. Lekin hozir Gulnorning
gavdasini parchalab tashlasalar ham, og‘riq sezjnagan bo‘lur edi.
(O yb.).
IV . Birinchi gap kesimi 
[-gan edi]
birligi 
bilan, keyingisi 
boshqa birliklar bilan keladi: 
1. 
Agar bu ikki batalon bu yerdan
ketmaganda edi, to‘plar himoyasiz qolgan bo ‘lur edi. (L.
Tolc.).
Q o'shm a gap tarkibida nisbiy so‘z ishtirok etganda, sodda 
gaplar nomustaqillik kasb etgandek tasawur uyg'otadi: 1. 
Kim
devorning narigi tomonida boisa, и omon qoldi.
(R.Fay.). 2. 
Qayer
obod bo'lsa, o ‘sha yer mehrni tortadi. ?>.Qo‘shning tilini nechog'lik
yaxshi bilsang, uni tutish shunchalik oson borladi.(
Hamz.) Biroq 
bunda mazmuniy va shakliy nomustaqillik-mustaqillikni farqlash 
lozim bo'ladi. 
Halim kelsa, и voqeani aytib beradi
qo‘shma gapi 
shakliy iihatdan [WPm^ W P m] usullik ko‘rinishi hosilasi. Chunki 
birinchi gapni 
ikkinchisisiz 
qo‘Ilab bo'lmaydi. 
Kim kelsa, и
voqeani aytib beradi
gapining har ikkala qismi mazmunan bir- 
birini taqozo etadi, shaklan esa [WPm^WPj,] qolipi mahsulida 
ham, [W Pm^ W P in] 
mahsulida ham nisbiy so‘zlar ishtirok etadi.
4 0 6

---

Ammc 
[WPm—>WPm] 
qolipli gaplarda u mutanosiblikni 
kuchaytiradi, ammo uni hosil qilmaydi.
Demak, 
fWPm-WPm] 
umumiy 
qolipining 
ko'rinishidan 
boigan [WPra<->WPm] qolipi har ikkala uzvi kesimlarining ham 
nomustaqilligi bilan xarakterlanadi.
Q o ‘shm a gapning tark ib id a g i b o g io v c h i vositalariga ko‘ra tasnifi
Bu tasnif sof shakliy b o iib , gap orasidagi ma’noviy bogianish 
qanday qo‘shimcha (shakliy) vosita bilan ta’minlanishiga tayanadi. 
Bu asosga ko‘ra qo‘shma gapning quyidagi turlari ajratiladi:
a) faqat ohang bilan bogiangan q o ‘shma gap;
b) yuklamalar vositasida bog‘langan qo‘shma gap;
d) tengbog‘lovchilar vositasida bogiangan qo'shma gap;
e) ergashtiruvchi bog'lovchilar vositasida bogiangan qo‘shma
gap;
f ) n is b iy s o ‘z la r v o s i t a s i d a b o g i a n g a n q o ‘s h m a g ap .
Bog‘Iovchi v o sita la rn in g m a ’n o d o sh lig i va vazifadoshligi
Qo‘shrna gaplarning bogiovchi vositalarga ko‘ra yuqorida 
berilgan 5 turi asosida m a ’nodoshlik munosabati juda kuchli. 
Xususan, faqat ohang bilan bogiangan qo‘shma gapda ifodalangati 
ma’noviy munosabat qo'shm a gapning boshqa turi bilan ham 
berilishi mnmkin. Biriktiruv bogiovchilari yordamida bogiangan 
qo‘shma gap va faqat ohang bilan bogiangan qo‘shma gap 
sinonimiyasi juda keng. Qiyoslang: 1. 
Bahor boshlandi, dalada
ishlar qizidi. 2. Bahor boshlandi va dalada ishlar qizidi.
Q o ‘shm a gapning ta rk ib iy q is m la ri orasidagi m a’noviy 
m u n o sa b a tg a ko‘r a tu rla ri
Bu tasnifda qo^shma g ap tarkibidagi qism (gap)lar o'rtasidagi 
ma’noviy munosabatga asoslaniladi va ikkita muhim nuqtaga 
e’tibor qaratiladi:
1) qo‘shma gap tarkibiy qismlari orasida qanday ma’noviy 
munosabat (masalan, payt, o‘rin, 
sabab, birin-ketinlik, bir 
vaqtdalik, izohlash, qiyoslash va h.) ifodalanganligi;
2) aynan bir ma’noning turli yoilar bilan ifodalanishi 
mumkinligi (yoki aksincha).
407

---

Shakl va mazmun munosabati nisbiy mutanosiblikda (ya’ni 
asimmetrik) bo‘lganligi sababli qo'shma gapda polisemiya va 
omonimiya hodisalari kuzatiladi.
Jumladan, 
payt 
munosabatini 
ifodalashda 
quyidagicha 
sinonimiya hodisasini kuzatisliimiz mumkin:
1.