R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

Jahongir keldi. Men shu ondayoq
jo'nadim
gaplaridi ifodalangan flkrlar bir-biriga o‘zaro bogiiq 
bo‘lib , gaplarning biri ikkinchisini taqozo etadi. Bu jihatdan ular 
Jahongir keldi va men shu ondayoq ketdim
gapidan ajralib turadi.
Demak, qo‘sh rna gap grammatik shakllangan va birdan ortiq 
axborotni tashish uchun mo‘ljallangan nisbiy mustaqil sodda 
gapning grammatik, seniantik, intonatsion va kommunikativ 
jihatdan yaxlitlangan butunligidir.
Q o‘shma gap tarkibidagi sodda gap alohida olingan sodda 
gapdan nisbatan mustaqil emasligi bilan ajralib turadi. Awalo, bu — 
grammatik va intonatsion nomustaqillik. 
Bahor keldi, shuning
uchun. dala ishlari qizib ketdi
qurilmasiga ergash gapli qo‘shma gap 
tu sin i bergan jihat maznuiniy va grammatik taqozo etish va birdan 
ortiq axborot mavjudligi. Birinchi gapdagi mazmun ikkinchi 
gapdagi mazmun uchun sabab maqomida. Biroq bunday mazmuniy 
zieh bog‘lanishsiz ham qo‘shma gap liosil bo‘lishi mumkin. 
Osmonda 
turnalarning «qurey-qurey»i 
eshitilardi, 
uzoqlardan
cho ‘ponlarning hay-haylagani quloqqa chalinardi.
Ikkinchidan, 
shuning uchun
bog‘lovchisi qo'shma gap a ’zolarini grammatik 
jihatdan zieh munosabatga kiritgan (Biroq bu bogiovehisiz ham 
qo‘shm a gap hosil qilish mumkin: 
Bahor keldi, dala ishlari qizib
ketdi.)
Ammo sodda gaplar orasidagi intonatsion uzilish qo‘shma 
g ap n i sodda gapga parchalab yuborishi mumkin: 
Bahor keldi,
shun ing uchun dala ishlari qizib ketdi
— 
Bahor keldi. Shuning uchun
dala ishlari qizib ketdi.
Demak, ma'lum boladiki, qo‘shma gap tarkibidagi sodda 
gapning 
o ‘zaro zichlasliuvi 
mazmun, grammatik shakl va 
intonatsiya nuqtayi nazaridan bo‘ladi. Ammo bu omillar darajali 
ziddiyatda turadi:
intonatsiya — grammatik shakl — mazmun
Chunki mazmuniy bog‘liqlik va grammatik shakl mavjud bo‘lsa 
h a m , birlashtiruvchi intonatsiya bo'lmasa, ayrim gaplar qo‘shma
392

---

gapni tashkil 
eta olmaydi. Amnio mazmuniy bog‘liqlik v a
grammatik aloqa bo'lm asa ham, intonatsiya asosida qo‘shma gap 
hosil qilish mumkin (bogiovchisiz qo'shma gap). Sodda gaplar 
asosida ajratuvchi pauza bo‘lganda, qo‘shma gapning yaxlitligiga 
putur etadi. Masalan, 
Men sen bilan bormoqchi edim. Biroq sen
qarshilik qilmasliging kerak.
G aplar orasida qo'shma gapning 
barcha belgilari mavjud. Birgina birlashtiruvchi ohangning yo‘qligi 
sodda gaplarniag mustaqil bo'lishiga olib kelgan.
Qo‘shma gapni uyushiq kesinrli sodda gapdan, sodda va 
qo ‘shma gap orasidagi uyushgan gapdan farqlash lozim. Uyushiq 
kesimli sodda gap egasi bitta, bitta umumiy ( P ra)ga ega bo'lgan 
birdan ortiq kesim dan tashkil topgan gap. Misollar: 1. 
Jamshid
o'qir, yozar va ch ila r edi. 2. Do ‘kondorlar do‘konlarini ochib,
mudrab o ‘tirishardi.
3 .
Qushlar tinimsiz chug‘urlashar va charx
urishar edi.
Uyushgan gap esa, aytilganidek, birdan ortiq egaga, 
shuningdek, bitta um um iy (P„,)li birdan ortiq kesimga ega bo'lgan 
gap. Misollar: 1. 
Bahor kelar, dala ishlari qiiib Icetar edi. 2. Jamshid
o ‘¿¡ir, Jahongir yozar, Isroil esa chilar edi.
3. 
D o‘kondorlar savdoga
chorlab, attorlar esa mollarini maqtab o ‘tirishardi.
Qo‘shma gap esa har biri o‘z ( P m)ga ega b o ‘lgan birdan ortiq 
kesimdan tashkil topadi: 1. 
Jamshid o ‘qirdi, Jahongir yozardi, Isroil
esa chizardi.
Substansial yondashuvda bir egali, lekin birdan ortiq kesimli 
gap ham qo‘shm a g a p sifatida qaraladi. Chunki har bir kesimda 
sliaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, modallik (kesimlik) ma’nolari 
birdan ortiq ifodalanadi. Bu esa semantik nuqtayi nazardan 
ularning har birida alohida axborot mavjudligidan dalolat beradi.
Qo'shma gap tarkibiga kiruvchi sodda gap orasida teng yoki 
tobe sintaktik aloqa mavjud bo'ladi. Agar u teng bog‘lovchi 
yordamida amalga osliirilgan boisa, tenglanish deyiladi: 1. O
‘g ‘lim
keldi va to'yni boshlab yubordik.
2. 
Bahor keldi va dala ishlari qizib
ketdi.
To‘g‘ri, bu gaplar orasida sabab-oqibat aloqasi mavjud va 
ularni mazmunan tobe-hokim gaplaiga kiritísh mumkin. Biroq 
gaplarda mazmunan tobelik, shaklan tenglik mavjud boiganda, 
formal yondashuv gaplarni teng munosabatli q o ‘shma gap sifatida 
qaraydi. Shu boisdar» bog'lovchili qo‘shma gap 
bogiovchiaing 
tabiatiga ko'ra, bog'langan qo‘shma gap va ergash gapli qo'shma 
gapga ajraladi.
Sodda gapdagi tenglanish va tobelanish qo'shma gaplardagi 
tenglashish v a tobelanishdan farq qiladi. 
Bu quyidagilarda 
qo'rinadi:
393

---

1) sodda gapda teng va tobe aloqa turli qurilmalami vujudga 
keltiradi. 
Aniqrog‘i, teng aloqa uyushiq boiaklarni o‘zaro 
bog‘laydi: 1. 
Yashil o ‘rmonlar va qorli tog'lardan o'tdik. 2. Javohir
o'qir va yozar edi.
So‘z birikmalarini faqat tobe aloqa vujudga 
keltiradi: 
kitobning varag'i, kitobni o'qimoq
kabi. Q o‘shma gapda esa 
teng v a tobe aloqa bitta lisoniy birlik — qo‘shma gapning turli 
ko‘rinishi uchun xizmat qiladi.
Tobe va teng bogiovchi vosita bir xil semantik munosabatni 
ifoda etishi mumkin. Faqat ularda ushbu ma’no kuchli yoki 
kuchsizligi bilan farqlanadi: 
Bahor keldi va dala ishlari qizib ketdi —
Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi.
Har ikkala 
qo‘sh m a gap a’zolari orasida ham sabab-oqibat munosabati 
mavjud. Gaplarning ikkinchisida u kuchli, birinchisida kuchsiz. 
Gaplarning propozitsiyasida bu munosabat bir xil, faqat 
va
bog‘lovchisi buni kuchsiz, 
shuning uchun
bog‘lovchisi kuchli 
nam oyon qilgan;
2) 
sodda gapdagi teng bog'lanish qo‘shma gapdagi teng 
bog‘lanishga 
nisbatan mustaqil. 
Chunki sodda gapda teng 
bog‘lanish uyushuvlik bilan «yoidosh». U sodda gapni kengaytirish 
vazifasini bajarsa, qo'shma gapda tarkibiy qismlarni bir yaxlitlikka 
birlashtirish vazifasini bajaradi;
3) tenglanish va tobelanish aloqasi ifodalaydigan ma’noviy 
m unosabati jihatidan sodda va qo‘slima gap farqlanadi. Sodda 
gapda b)og‘lovchisizlik, asosan, tenglanish munosabatini ifodalaydi 
va uyushiq bo'Iaklarda yuz beradi. 
So‘z birikmasi tarkibidagi 
grammatik vositali tobelanishni bog‘lovchisizlik, vositasizlikka 
almashtirib b o ‘lmaydi. Qo'shma gapda esa ergash gapli qo'shma 
gap tarkibidagi sodda gaplarni ham, bog‘langan qo'shma gap 
tarkibidagi sodda gaplarni ham bog'lovchisiz gapga aylantirish 
m um kin. U ning aloqa turi bogiovchisiz aloqadir.7. 
Botirlari kanal
qazadi, 
shoirlari g ‘azal yozadi.
(TTOl.). 
2. Bor boricha, y o ‘q
holicha.3. Yaxshi otga bir qainchi, yomon otga ming qamchi.
(MaqaVJ. 4. Yuragida qanday dard bor - mana bu menga sir.
(Oyb.).
Bog'lovch isiz qo‘shma. gap tarkibidagi sodda gap o ‘zaro tobe 
yoki te n g bog‘lovchi vositasiz birikadi. Ammo bu gapda mazmuniy 
va intonatsion yaxlitlik kuchayadi. Chunki bog‘lovchi vosita, 
mazm uniy va intonatsioa birikuvclianlik omili qo‘shma gap 
tarkibida yaxlitlikni tashkil etib, ulardan biri kuchsizlansa, 
boshqalari buuing evaziga kuchayadi. 
Demak, bogiovchisiz
394

---

qo'shina gapda bogiovchi vositaning hissasi mazmuniy va 
intonatsion birikuvchanlik omili zimmasiga yuklatiladi.
ICo'rinadiki, ikki yoki undan o rtiq sodda gapning bir murakkab 
hutunlikni tashkil etishi ularning shakliy (grammatik), mazmuniy 
va intonatsion muvofiqligi natijasida yuz beradi. Qo‘shma gapni 
tashkil etayotgan sodda g ap ohang jihatidan nxutlaq tugallikka ega 
bolmaydi. Ammo mazmuniy v a grammatik jihatdan nisbiy 
yakunlangan bo'ladi. B u 
nisbiylik mustaqil sodda gapdagi 
tugallanganlikdan farqlanadi. Qo‘shm a gap tarkibida birikayotgan 
bir sodda gapning modal sifatlari ikkinchisiga ta’sir etmasdan 
qolmaydi. Natijada yangi modal m a ’no vujudga keladi. Bu m asala 
kesirnning MKSh va NICSh turi b ila n ham zieh aloqador hodisa. 
Shuningdek, qo‘shma gap tarkibiy qismini bog"lavotgan bog‘lovchi 
vositadagi modal ma’no ham a n a shu hosila modal m a ’noga 
qorishadi.