|
Ravish LMGIari.
255
Ravish
h o la t,
m iqdor-daraja,
o ‘rin,
payt,
maqsad,
sabab
L M G Ia r ig a b o ‘linadi.
P a y t ravishi.
Payt ravishi harakatning vaqti, payti, m uddatini
bildiradi:
[endi\, [saharlab], [hali], [doim], [indin]
kabi. U gapda
k o 'p in c h a h oi, ba’zan kesim b o ‘lib keladi:
Bigun erta turib tongni
ko'rdim.
(X Jyg‘.)
Bugunning hakami
ertadir.
(A.X ud.).
0 ‘rin ravishi.
0 ‘rin ravishi harakatning yuz berish o ‘rnini
bildiradi: [
olg‘a],
[
ilgariga], [oldinga].
E sla trn a . 0 ‘rin ravishini o ‘rin otid an farqlamoq kerak. Bunga
o'rin o tla r in in g nrorfologik o ‘zgarishi a so s qilib olinadi: (
atrofimiz
),
(o'rtada), (o ‘rtadan),
(
ichkarida),
(
o'ngdan
), (
chapda
) ,
(oldida), (u
yerdari)
k a b i.
H o la t ravishi.
Holat ravishi harakatning bajarilish usuli, tarzini
bildiradi.
Shu boisdan ular tarz-tus ravishi deb ham yuritiladi:
[bexosdan], [astoydil], [majburan], [qavatma-qavat], [mardlarcha],
[yigitlarcha].
M iq d o r- d a ra ja ravishi.
M iqdor-daraja ravishi m iqdoriy sifat va
darajani ifo d a la y d i:
[ko'plab], [sal], [qarich-qarich], [arang], [xiyol[,
[yana]
k a b i. M iqdor-daraja ravishi son ga yaqinlashadi. B iroq son
bilan « n o a n iq m iqdor» belgisi ostidagi n o to 'liq ziddiyatda belgili
a’zo s ifa tid a yuzaga chiqadi.
M a q sa d ravishi.
F e’ ldan anglashilgan harakatning m aqsadini
ifodalaydi:
[atay], [atayin], [ataylab], [azza-bazza], [jo'rttaga],
[qasddan].
S a b a b
ravishi
f e ’ldan
anglashilgan
harakatning
sababini
ifodalaydi:
[noiloj],
[noilojlikdan],
[bekordan-bekorga],
[chor-
nochor].
E s la tm a .
Boshqa turkum da b o ‘lgani kabi ravishning ham k o ‘p
m a ’n o lilig i
ularni
L M G ga
ajratishda
qiyinchilik
tu g ‘diradi.
M asalan, [
nari-beri]
ravishi o ‘rinni h a m
(Stollarni nari-beri surdik),
h o la tn i h a m
( U nari-beri nonmhta qildi)
ifodalaydi.
R a v is h da
derivatsiya.
T ilshunosligim izda
ravish
yasalishi
m u n o z a r a li.
C hunki
ravishning
a sosiy qism i — asli boshqa
turkum ga
m ansub
soddalashgan,
yaxlitlashgan
leksem a.
Shu
b oisd a n aksariyat tilshunoslar ravish yasalishini inkor etishib,
r a v ish la sh ish
(boshqa
turkum
so ‘zin in g
ravishga
o ‘tishi)
m a v ju d lig in i tan olishadi.
Y u q o r id a sanab o ‘tilgan ravishlar tarkibiga diqqat qilinsa,
ularda t u r li s o ‘z yasash qolipi mavjudligi m a'lum b o ’ladi:
[arabcha
ot+an], [of+chasiga
] ,
[ot+ona], [ot+farcha] [ot+lab]
kabi.
256
Q o ‘shm a ravish e s a
[olmosh-\-ot\
(har gal, har zam on),
[ravish
-+of|
(hali za m o n
,
kali beri),
[
son+ot] (bir yo ‘la, bir dam )
qolipi mahsuli.
Boshqa tu r k u m d a g i takroriy s o ‘z ravish bo'lishi m u m k in :
yuzma-yuz, quruqdan-quruq
kabi.
Tilshunoslar
r a v ish
tu r k u m in in g
vasal ish
sistem asiga
e g a
em asligini
[-an], [-ona]
q o 'sh im c h a sin in g arab ch a va tojikcha s o ‘z
tarkibida
u c h r a sh in i,
[-¡archa],
[-chasiga],
[-lab]
k a b in in g
gram m atik m a’no ifo d a la s h i bilan v a
[-iga/-siga], [-chasiga]
k a b i
so‘zn in g sanoqli d a r a ja d a ekanligi b ila n izo h la y d i.
Ravish gapda k o ‘p i n c h a f e ’lga b o g ‘la n ib h oi, otga b o g 'la n ib
sifatlovchi va zifa sid a k e la d i. Bu ra v ish -
U G M sin in g ta rk ib iy
qism i.
Ravishning tu z ilistiig a ko‘ra tu rla ri.
R avish tu zilish iga k o ‘ra
sodda
va
murakkab
t u r g a bo'linadi.
Sodda ravish bir
o ‘zakli bo‘Ladi:
[bugun], [indin], [ertaga],
[ertalab].
Murakkab ravish o ‘z o ‘rnida u c h g a b o ‘linadi: a)
juft ravish
;
b)
takroriy ravish
; v)
q o ‘shma ravish.
Juft ravish ik k i s o ‘ zn in g ju ftla sh ish id a n tashkil topadi:
[y a n a -
tag'in
],
[eson-omon];
[
o e h in -to ‘qin
] ,
[oldinma-keyin], [qishin-yozin];
[uzil-kesil],
[
ura-sura},
[
unda-bunda]; [ora-sira ], [ora-chora], [ro 'y -
rost], [sal-pal],
[cha/a-chulpa],
[
emin-erkin], [oz-moz], [h u da-
behucfa]; [azza-bazza[, [apil-tapii[,
[
eran-qaran
],
[o ‘Ida-jo Ida],
Takroriy ravish d a bir o ‘zak ta k r o r la n a d i:
[galma-gal], [zinhor-
bazinhor],
[to‘g ‘r id a n -to ‘g ‘ri],
[
e s - e s
] ,
[ o ‘qtin-o‘qtin],
[ahyon-
ahyonda].
Q o ‘shma ravish b ir d a n ortiq m ustaqil so'zn in g q o ‘s h ilisliid a n
h osil bo'ladi:
[b ir y o ‘la], [bir tnuncha],
[
bir talay]; [bajonudil],
[baholiqudrat], [baqadrihol]; [har y ili], [h ar yoq], [har dam ]; [shu
zahoti
],
[shu asnoda],
T a q lid
*
Taqlid va uning
U G M s i. T
aqlid o ‘z:bek tilida bir g u r u h n i
tashkil etadi v a m u s ta q il s o ‘z s ír a s id a n o ‘rin oigan. B u n in g bir
n ech ta ilm iy a s o s i b o r .
Birinchidan,
t u r k iy tillarda t a q lid m iq d oran k o ‘p va m a ’no
jih atd an rang-barang.
[kkinchidan,
u la r d a g i
to v u sh la r
tiz m a si
m a’lum
o b y e k tiv
voqelikdan xa b a r b e r ib turadi.
2 5 7
CJchinchidan,
taqlid gap tarkibida m a ’lum bir sintaktik pozitsiya
e g a lla y d i.
T a q lid — o ‘zbek tilin in g m uhim ifoda vositasi. U larning ifoda
t o m o n i m a z m u n to m o n i bilan tabiiy b o g la n ish g a ega. Bu quyidagi
s o ‘z q a t o r i n i qiyoslash asosida hosil b o ‘ladi:
1 >
taq-tiq/tuq-tuq/to ‘q-to Ïq/taq-taq;
2 >
liq-liq/luq-luq/lo ‘q-lo 'q/Iaq-laq;
3 )
rirs- tirs/lars-tars/tars-iurs.
K o ‘rin a d ik i, fonetik qiyofasi tor unii va qattiq undoshdan
iborat
b o 'lg a n taqliddagi belgi
darajasi
keng unli va qattiq
u n d o s h d a n iborat taqlid ifodalagan belgidan past. Bu taqliddagi
shakl v a m a z m u n n in g tab iiy bog'lanishin i ko'rsatadi.
T a q lid ja m iy a tn in g har bir a’zosi tushunadigan turli m a ’noga
ega.
IM asalan ,
taq-tiq/tuq-tuq/to ‘q-to ‘q/taq-taq
taqlidi
orqasida
n im a d í r y o tg a n i va ma’ lum bir borliq hodisasini ifodalayotgani shu
Do'stlaringiz bilan baham: |
