|
q iy o fa sig a
kirib,
a w a lg i
obyekt
y o 'q olad i. Q iyoslang:
H alim kiyimini kiydi — Halim kiyindi.
B irinchi gapda
Halim
su b y e k t,
kiyim
o b y e k t. ikkinchi gapda obyekt
y o 'q ,
Halim
e sa « su b yek t-ob yek t»d ir.
Orttirma nisbat.
O rttirm a nisbat sh a k li quyidagilar:
[-dir (-tir)\: (chizdir),
(
yondir
), (
urintir
);
[-gaz (-g i z g ' a z , - g ‘iz, -kaz, -kiz, -qaz, -qiz)]:
(
ko'rgaz),
(kirgiz),
(
turg‘iz
,),
(yu tqiz),
(
o'tqaz,), (ketkiz), (yurg‘az
);
[-(¿)r]: (
o ‘qit), (ishlat),
(
rugat
), (
boshlat
),
(yurit),
(
kirit);
[-&]■•
(oqiz),
(
tom iz),
(
erniz);
[
-ir]: (bitir), (uchir), (pishir),
(
qochir
), (
ochir
), (
shoshir
) ,
(.
oshir) ,
(
botir),
(
qotir);
[-
ar]:
(
chiqar
), (
q a yta r);
[-sor]: (
ko'rsat
).
Orttirma
nisbat L J G M si
«harakat bajaruvchisini orttirish,
,
jarayonga «ortiqcha» b a ja ru v ch in i kiritish va o'tim siz fe ’lni o 'tim li
f e ’lga aylantirish».
O r ttir m a nisbatda ish-harakatning subyekti
ortib, ular b e v o sita va bilvosita subyektga ajraladi:
Halim o'qidi.
Halim ukasini o ‘qitdi.
B ir in c h i gapda subyekt bitta. Ikkinchi g a p d a
esa ikkita b o iib ,
[Halim]
b ilvosita,
[ukasi]
bevosita bajaruvchilar.
B evosita subyekt u n c h a lik a h a m iy a tlí b o'lm ayd i, shuning uchun u
ko'p holda ifo d a la n m a y qolaveradi.
O rttirm a nisbat sh a k li f e ’lga birdan ortiq qo'shilishi m u m k in .
B u n d a a w a lg i
b e v o s ita
subyekt
b ilvosita
subyektga
aylan ib
ketaveradi:
Halim to'ladi. Halim ukasiga to ‘latdi. Halim ukasiga
to'lattirdi.
Jum la g 'a liz lig i kelib ch iq m a slig i uchun keyingi g ap d agi
bevosita subyekt tu sh ir ib qoldirilgan.
195
O rttirm a nisbat shaklli f e ’l sem antikasida m a'n oviy siljish r o ‘y
b e r ib , u n g a x o s morfema ajralraaydigan holga kelib qolishi ham
m u m k in :
[
tuzatmoq
]
[surishtirmoq],
[solishtirmoq],
\yaratmoq],
[u y g ‘on\, [yupan}, [erkalatmoq], [(dalilmisol) keltirmoq]
tipidagi f e ’l
h a m shular ju m lasid an .
O rttirm a nisbat shakli o'tim siz fe’lni o ‘tim liga aylantiradi.
IMajhuI
n isb at.
M ajhul
nisbat
[-i)l\
va
[~i)n\
shakllari
y o r d a m id a h o s il qilinadi:
(yuvildi), (toialandi), (aytildi
), (
gapirildi
),
(i
olindi
) kabi. B u nisbatli fe ’l «subyektsizlashadi», aniqrog'i, obyekt
u stu v o r la sh ib , ega vazifasiga o ‘tadi, m antiqiy obyekt grammatik ega
m a q o m in i olad i:
Bu yerda chetan bilan
o1 raigan
mol qo'rasi bor edi.
( P .Q o d .)
Boboxoja domla ishdan bo'shatildi.
(P.T ur.)
M ajhul
nisbat
asosan
o 'tin ili
( ( o ‘raigan),
(yig‘ilgan),
(sochilgan),
(
terilgan
). qism an o ‘tim siz ((
bo'shatilgan),
(
tushilgan),
(i
borilgan))
fe ’ldan hosil qilinadi.
0
‘tim siz fe ’ldan yasalganda egasiz
gap (s h a x s s iz f e ’l) hosil bo'iadi:
Bu k o ‘cha bilan ikki-uch yuzodim
yurilgach,
qishloq guzariga
etiladi.
(H .S h ar.)
Rasmi, yomon xotindan
qochiladi,
zamona sham bo ‘isa, yaxshi xotindan ham qochar ekan
kishi.
(A .Q ah.) B a ’zan majliul nisbatda. q o ‘llanishi lozim b o ‘lgan
f e ’l a n iq n isb atd a b o ls a h am , m ajhul n isbat m a’nosi ifodalanadi:
Anchagina
yurgach,
o ‘ng tomonda paxsa uy ko ‘zga tashlanadi.
( S .N u r .) B u n d a shakl va m a’no m uvoñqligi yo'q . Shuning uchun
n is b a tn i a n iq la sh d a «Qaysi nisbat shakli yoki qaysi nisbat m a ’n o si
bor?» tarzidagi m u q ob il savoldan biri q o 'y ilish i kerak. Bir-biriga
b o g ‘la_ngan kontakt liolatdagi ikki f e ’ldan ikkinchisigina majhul
n isb a td a b o 'ia d i:
Bu dori spirtda iviiilib,
qiyom qilib ichiladi.
( N .S a f .)
Eshakka teskcri
mindirib sazoyi qilindi.(
M .Ism .)
0 ‘zlik va m ajhul nisbat o m o n im ik m unosabatda. M asalan,
(os i Id/'),
(
tashlandí
),
( to ‘kildi)
fe ’llarining
o ‘zlik
yoki
majhul
n isb a td a ek an ligi qurshovda m a ’lum b o la d i.
B ir g a lik n isb a ti. Birgalik nisbat
{-(ijsh]
affiksi yordam ida hosil
q ilin ib ,
u n in g
U G M si
«harakatni
bajarishda
bajaruvchining
birgala.shuvi»dir.
B ir g a lik
nisbati
asos
f e ’l
boshqaruviga
o d d iy
vositali
t o ‘ld ir u v c h in i
k o ‘m akchili
vositali
to id ir u v c h ig a
aylantirish
d a rajasid a o ‘zgarish berishi m um kin.
B ir g a lik nisbat shaklida «birgalik ycrdam lashish» va «birgalik-
k o 'p lilc » oraliq gram m atik nta’nosi farqlanadi. «B irgalik-ko‘pIik»
m a ’n o s i u c h u n f e ’llarning o ,itim li-o ‘tim sizligi aham iyatsiz:
Kattalar
o ‘sha yerda. Arz q/l,
yordani berishadi. y o ‘l-yo'riq ko^rsatishadi
( P .T u r .) «B irgalik-yordam lashish» m a ’nosi voqelanishi u ch u n esa
1 9 6
shakl o‘tim li fe’llarni tan layd i:
Bola dadasiga yer haydashdi, ekin
ekishdi.
(S.N ur.)
B a’zan ko‘plik shakli h a m n u tq iy ortiqchalik sifatida b irgalik
n isb at shakli ustiga «qavatlanadi»:
Sharofat xolaning so ‘zlariga
zavqlanib kulishdilar.
( N .S a f .)
O na-bola uzoq yiglashdilar, k o ‘z
yoshlari bitguncha bo'zlashdilar.
(A .Q o d .)
X u losa sifatida aytish m u m k in k i, nisbat kategoriyasi U G M s i
«harakatning bajaruvchiga
m u n o s a b a tin i
ifodalash» b o 'lib ,
bu
kategorial
ma’noga
« o ‘t i m l i - o ‘tim s iz lik k a munosabat»
m a ’nosi
y o n d c sh m a’no sifatida q orish ad i.
D em a k , nisbat
kategoriyasi l u g ‘aviy shakl hosil q ilu v c h i
kategoriya sifatida fe ’l le k se m a s e m e m a s in i subyekt v a le n tlig i va
o ‘tim li-o ‘tim sizlik nuqtayi n a za rid a n m odifikatsiya qiladi.
B o ‘lishli-b oclish sizlik kategoriyasi
Bo‘lish li-b o iish siz lik — fe ’ln in g asosiy belgisidan biri. C h u n k i
fe ’l nutqda yo b o ‘lish li, yo b o i i s h s i z shaklda b o ‘ladi. B o ‘lis h li shakl
yuz b ergan/berayotgan/beradigan, b o ‘lish siz shakl esa yuz b e r m a -
g a n /b erm ayotgan /b erm ayd igan
Do'stlaringiz bilan baham: |
