Ayrim sabablar bilan bugun men shifoxonaga bora olmadim!

Til me’yorlarini o’rganishda albatta, eng faol til birliklariga, til yaruslariga murojaat qilamiz. So`z turkumlari orasida fe’l so`z turkumini qo`llash,undan foydalanish darajasi inson nutqida 60-70 % ni tashkil qilar ekan. Harakat va holatni ifodalashda, hukmning tasdiq va inkor ma’noda hukm ijro etilishida fe’l so`z turkumidan keng foydalaniladi. Shu jumladan , fe’l so`z turkumi turkum sifatida IV-V asrlarda ilk nazariya uchraydi. XV-XVI asrlarda A.Navoiy asarlarida fe’l so`z turkumidan mahorat bilan foydalangan. Fe’lning xususiyatlariga ko`ra bo`lishli va bo`lishsiz fe’llarga ajratiladi. Bir qaraganda gapdagi tasdiq va inkorni bildiruvchi “ha” yoki “yo`q” so`zlari o`rniga fe’lning bo`lishsizlik shaklini qo`llaymiz. Bo`lishli bo`lishsizlik shakli o`zi nima? Biz uni qay hollarda qo`llashimizni quyidagi fiklar orqali bilib olishimiz mumkin bo`ladi. Fe`llarning bo`lishsizlik shakllariga [-ma], [-maslik], [-may] morfologik ko`rsatkichlaridan tashqari, [na] nomustaqil so`zi ham kiradi. Ayrim adabiyotlarda [yo`q], [emas], inkor ifodalovchi so`zlarni ham shular sirasiga kiritadilar. Bo`lishli-bo`lishsizlik­-fe’lning asosiy belgisidan biri. Chunki fe’l nutqda yo bo`lishli, yo bo`lishsiz bo`ladi. Bo`lishli shakl yuz bergan, berayotgan, beradigan, bo`lishsiz shakl esa yuz bermagan, bermayotgan, bermaydigan harakatni ifodalaydi. Bo`lishli bo`lishsizlik ma’nosini ifodalashda giterogen (har xil) tabiatli, ya`ni turli sathga mansub lisoniy birliklar ishtirok etadi.¹

Yuqorida keltirilgan fikrlarga misol qilib ushbu gapni olsak bo`ladi masalan:
Bo`lishsiz shakl.
Ayrim sabablar bilan bugun men shifoxonaga bora olmadim!
Bo`lishli shakl.
Kecha men shifoxonaga bordim!
Nazariy qarashlar natijasida Alisher Navoiy asarlarida fe’l so`z turkumining ayrim xususiyatlari mujassamlashtirilgan g`azallarning morfologik tahlilini ko`rib o`tamiz. Negaki, bu inson o`zining tafakkuri, ijod na`munalari va aql zakovati bilan bugungi kunda ham dunyoni lol qoldirib kelmoqda. Navoiy g`azallarida ham aytib o`tganimizdek bo`lishsiz shakllarini tahlil qilamiz. Buni biz quyida keltirilgan “Kelmadi” g`azal orqali bilishimiz mumkin.
Kecha kelgumdur debon ul sarvi gulru kelmadi,
Ko`zlarimga kecha tong otquncha uyqu kelmadi.²
Biz Alisher Navoiyning keltirib o`tilgan “Kelmadi” radifli g`azalidagi baytni tahlil qiladigan bo`lsak, bu yerdagi kelmadi so`zi kel/ma/di tarzida asos va qo`shimchalarga bo`linishini ko`rishimiz mumkin. Bu yerdagi kel (asos) + -ma (fe’lning bo`lishsiz shakli) +-di ( o`tgan zamon qo`shimchasi) bilan ifodalanib ish-harakatning bajarilmaganligini ifodalaydi.
Alisher Navoiyning g`azallaridan yana birida
Ki gardun xozini darkida ojiz,
Ko`zi ko`rmay mingidin birni hargiz<sup>3</sup>
Ushbu baytdagi “ko`rmay” fe’lini tahlil qiladigan bo`lsak, bu yerdagi so`z fe’lning ko`rmoq nomustaqil shakli hisoblanib, uning asosi ko`r so`zidan olingan. Ushbu asosga -may bo`lishsizlik kategoriyasi qo`shilib Ko`r/may bo`lishsiz fe`li yuzaga kelishini ko`rishimiz mumkin.
Hazrat Navoiy talqinida Shayx San’on qissasi nihoyatda ta’sirli chiqqan. Shoir qissa qahramonining tashqi va ichki qiyofasini jozibali tasvirlaydi. Shayxning ichki kechinmalari, dard-u alamlari, muhabbati yo`lida sobitligi g`oyat samimiy chizilgan. “Lisonut tayr”ni tugallar ekan Navoiy yozadi:

Adl bo`stonida yuz xayli tuyur,
Ko`rmasunlar zulum toshidin futur.⁴

Bu matnda asosiy e’tibor fe’lning bo`lishsizlik shakli bo`lgan “ko`rmasunlar”

Ko`r (asos), -ma (bo`lishsiz shakli), –sun/lar ya’ni ( buyruq istak mayli) orqali ifodalangan.
Yuqoridagi ma’lumotlarga tayangan holatda xulosa o`rnida shuni aytishimiz mumkinki Alisher Navoiy asarlarida fe’l so`z turkumidan foydalanish, ulardan o`z o`rnida mohironalik bilan foydalanganligini ko`rishimiz mumkin. Bu orqali esa buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning qay darajada yuksak ilm va aql-zakovat egasi ekanligini bilib olishimiz va so`zlarni o`z o`rnida qo`llaganligini ko`rishimiz mumkin. Tilimizda bo`lishsizlik shaklining ishlatilishi badiiy ekspressivlikni ta’minlaydi. Fe’llarning har bir kategoriyalini to`g`ri va o`z o`rnida qo`llay olish har bir pedagoglarning mahoratini belgilab beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

1. 
   Sayfullayeva.R, Mengliyev.B, Boqiyeva.G, Qurbonova.M, Yunusova.Z, Abuzalova.M “Hozirgi o`zbek adabiy tili” Toshkent 2009 b.197
   
2. 
   X.Davron kutubxonasi. www.kh-davron.uz
   
3. 
   Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” “badiiy adabiyot nashriyoti”, T 1964 b.114
   
4. 
   A.Navoiy “Lisonut tayr” “Adabiyot va san`at nashriyoti” T 1984 b.197
   

1^ R.Sayfullayeva, B.Mengliyev, G.Boqiyeva, M.Qurbonova, Z.Yunusova, M.Abuzalova “Hozirgi o`zbek adabiy tili” Toshkent 2009 b.197

2^ X.Davron kutubxonasi. www.kh-davron.uz

3^ Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” “badiiy adabiyot nashriyoti”, T 1964 b.114

4^ A.Navoiy “Lisonut tayr” “Adabiyot va san`at nashriyoti” T 1984 b.197