|
) so ‘zi -
(b essu m ),
(
quchdi)
s o ‘zi — (
qushdi), (echdi)
so ‘z i —
(eshdi), (i&iz)
s o ‘ zi —
(issiz), (yuzsiz)
s o 'z i —
(yussiz)
tarzda talaffuz qilinadi va
b u n d a y ta la ffu z qilish adabiy talaffuz m e ’yoriga m uvofiq. Lekin
(
to sh n i)
o 'r n id a (
toshshi),
(
tishni
) o ‘m ida (
tishshi),
(
so'zni)
o'rn id a
{s o 'z z î),
(
q o m i
) o ‘m id a (
qorri),
(
kitnni)
o i n ig a (
kim m i
) tipidagi
a y r im talaffu zlar va (
o'rda
),
(sho‘rda),
(
o'tta
),
(sho'tta),
(
aqqa
),
( b a q q a
) kabi shakllar adabiy talaffuz m e ’yoriga m o s em as. C hu n k i
b u n d a y q o i l a s h k o ‘pcliililc shevaga em as, balki bir yoki bir tipli
72
shevalarga xos b o i g a n l i g i u ch u n um um xalq tilin in g talaffuzini aks
ettirm aydi.
I k k in c h id a n ,
ular
o g ‘zaki
n u tq d a
har
xillikni
k o ‘ paytiradi.
3.
[M aroqand\,
[
d a rd m a n d ], [qand], \b a n d \,
[p o ‘st\
kabi
birliklar s o ‘ngidagi
(cf)
tovu sh in in g nutqda
(t)
tarzda talaffuz
qilínishini yoki shu tu r d a g i s o ‘zning ba’zilarida s o ‘z oxiridagi (
d)
yoki
(t)
u n d o sh in in g o g ‘zaki nutqda tushib q o lish in i ((
xursan
),
(
Samarqan
), (
g o 'sh ), (jpas)
singan) ixchamlikka intilish nuqtayi
nazaridan, tilim iz ta b ia tin i hisobga oigan holda v a a n ’ana b o iib
qolganligidan
ta la ffu z m e ’yoriga muvofiq k elish in i e ’tir o f etishga
t o ‘ g‘ri keladi.
4. O g‘zaki
nutqcda
(oIsa), (solsa), (oigan')
sin gan so'zlar
talafiuzida (/)
to v u s h in i k o ‘p hollarda tu shirib qoldirish ham
bugungi kunda a d a b iy talaffuz m e ’yoriga aylanib qolgan.
(Soptí),
(qipti), (qoptí), (ketarfcan ), (sovor), (ayt)
kabi s o ‘zlarning o g ‘zaki
nutqdagi talaffu zi h a m shu hodisaga kiradi.
5.
(B uncha)-(m un cha), (hundan)-(inundan)
tipidagi s o ‘zning
adabiy
n u tq im izd a
baravar
ishlatilishi
ham
adabiy
talaffuz
m e ’yoriga zid e m a s . (
Tanbur)
so ‘zining (
tambur)
tarzida, (
sunbula)
s o ‘zining
(sum bula)
tarzida
talaffuz
q ilin ish i
h a m
talaffuz
m e ’yoridan c h e tg a c h iq is h b o im a y d i.
6
.
(Chiroq),
(
o y o q
),
(yonoq), (yaproq)
tip id a g i s o ‘zlarning
oxiridagi
(q)
t o v u s h in i
(g*)
tarzida aytish n u tq im izd a g i
shu
so'zlarning asi i h o la t ig a t o ‘g ‘ri kelm aganidek, o ‘zbek tilining
tabiatiga ham m o s e m a s . S h u n in g uchun ham yu q orid agi s o ‘zlar
oxiridagi
(q)
t o v u s h i n i o ‘zin in g orfografik h o la tin i saqlagan holda
o g ‘zaki nutqda
ham (
q
) tarzida talaffuz qilish m aq sad ga m uvofiq.
A yni vaqtda b u ta la f f u z bilan im lo m uvofiqligini t a ’m inlaydi.
7. H ozirgi y o z u v im iz d a bir xil yoziluvchi a y r im so ‘zlar ham
bcrki, ularning o g 'z a k i talaffuzi farq qiladi va bu farqni nutqda
aralashtirish y a r a m a y d i. M asalan,
(ravshan)
va
(tavsiya)
s o ‘zlaridagi
(v) tovushi o g ‘zaki n u t q d a
(u)
ga m oyil qilib lab-lab (v) tarzda
talaffuz e tilm o g 'i l o z i m . Bu so ‘zlardagi (v) ni
(J)
tarzida talaffuz
qilish hozirgi ta la ffu z m e ’yoridan chekinishdir.
8
. O g'zak i
n u tq d a
bir tovush bilan b o sh q a
bir tovush
alm ashinib q o i l a n i l i s h i m um kin. M asalan,
(ketdí)
s o ‘z in i
(ketti),
( boramiz
) so‘z in i
(b o ra m is), (baland)
so ‘zini
(balan)
kabi. Bu qoida
k o ‘proq u n d osh ga x o s . L ekin u ba’zan unliga lia m jo riy qilinishi
m um kin. M a sa la n ,
(s h u erdá)
birikmasi xalq sh e v a sin in g deyarli
k o ‘pchiligida
(shiercfá)
deb talaffuz qilinadi v a bu h o l adabiy
talafíliz
m e’y o r id a n
c h etg a
chiqish
b o im a y d i.
Biroq
ifnlini
73
a lm a sh tir ib ta la ffu z qilish u n d osh ai almashtirib talaffuz qilishga
n is b a ta n a m a id a kam uchraydi. C hunki unlini almashtirib talaifuz
q ilish k o ‘p in c h a s o ‘z m a’n osin in g buzilishiga olib keladi. Masalan:
k ir -k e r -k a r-k o r -k o ‘r; sil-sel-sal-sol-so
7.
9. U n d o sh la m in g talaffuzi ham m u h im aham iyat kasb etadi va
u larni n o t o ‘g ‘ ri talaffuz qilish q o ‘pol xatolarga o lib kelishi m um kin.
M a s a la n , b a ’z a n (
ng
) tovushi yozilish iga qarab
n + g
tarzida (
borin-
giz, k e lin -g iz , o ‘zin-giz
kabi) talaifuz qilinm oqda. H olbuki (
ng
)
to v u s h i aslida
(n)
tovushiga o'xshasli sodda bir tovush b o'lib , unda
burun r e z o n a n s i kuchliroqdir. A lfavitda bu tovush o ‘zining alohida
grafik b e lg is ig a ega b o im a y , q o'sh im ch a (
g
) to m sh i yordam ida ikki
h a r f b i l a n b erilgan ligi tufayli alifbodagi b u kam chilik im lo orqali
Do'stlaringiz bilan baham: |
