R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

56-jadval
Tema
Rema
Fermerlar
Bu yil
?axta¿an
bu y i l paxtadan mo
7 
hosil oldilar
ferm erlar paxtadan mo
7 
hosil oldilar
ferm erlar b u yil mo
7 
hosil oldilar
Birinchi jum lada te m a gapning egasi bilan muvofiq keladi. 
iCeyingi gaplarda alctual v a sintaktik bo‘linish nomuvofiqligi y u z 
bergan. Demak, m a ’lum 
bo‘ ladiki, gapdagi so‘zlar 
o‘rn i 
0
‘zgargani bilan sintaktik strukturada o ‘zgarish yuz bermaydi. 
Aktual bo‘linishda esa u m uhim aliamiyatga ega bo'ladi.
AJctuallashtiruvcliilar -qatorida, tartibdan tashqari, boshqa 
vositalar ham bo‘lishi m um kin. U la r ustuvor qiymat kasb etganda, 
tartibning roli susayadi. 
M uliim aktual'ashtiruvchilar qatoriga 
fonetik, leksik va 
grammatik 
aktuallashtiruvchilami kiritish 
tnumkin:
1) prosodik a k t u a l l a s h t i r u v c h i vosita. 
Bunday aktuallash- 
tiru/chi cosita sirasíga m antiqiy u rg ‘u va u bilan bog‘liq bo‘lgan 
nutci tempi hamda p au za kíradi.
Gapda nechta mustaQil so‘z bo‘lsa, shuncha miqdorda s o ‘z 
urgusi bo‘ladi. Biroq gap qanchialik darajada yoyiq yoki vig‘iq 
bo‘lishidan qat’i nazar, u n d a m antiqiy urg‘u bitta bo‘ladi. Qaysi 
so‘z mantiqiy urg‘u olsa, s liu so‘z rema, gapning qolgan qismi e sa
terna hisoblanadi. F a q a t e g a va kesimdan iborat gaplarda qaysi 
bo‘lak mantiqiy urg‘ u olsa, u re m a maqomini oladi: 1. 
Guli keldi:
Guli -
tema, 
keldi
— rema.. 
2. 
Guli keldi: Guli —
rema, 
keldi —
terna.
Emfatik emotsionai u r g ‘u. Em fatik urg‘u ham gapdagi ma’lu m
bir so'zai ajratib k o ‘rsatadi. Bu b ila n u mantiqiy urg‘uga o‘xshab 
ketadi. Biroq, mantiqiy u r g ‘ud an farqli o'laroq, emfatik urg'uda 
hissiylik kuchli boi-adi. 0 ‘ zbek tilid a emfatik urg‘u ostidagi s o ‘z 
tarkibída^i unli yoki undosh cho‘ziladi. Masalan: 
Havo t-o-za ekan.
Ch-i-royli qiz keldi.
So‘zla_mi takrorlash natijasida ham emfatiklik 
ifodalanadi: 
Men borsam, tnen.
Maatiqiy va emfatik: urg‘ia ostidagi so‘zda pauza h am
ko‘maldashuvchi vosita sifatida qatnashadi. Urg‘uni oigan so‘zdan 
oldin ko£p holda pauza paydo bo‘ladi.
2) 
leksik va g r a m m a til í a k tu a lla s h tiru v c h i v o s ita . 
Ma’lum b ir 
so‘zning aktuallashishida o‘ zbek tílidagi turli lug‘aviy va grammatik 
shakl ham ishtirok etadi. B u vositalar mantiqiy urg‘uli so‘z bilan
385

---

kelib, yordamchi aktuallasiitiruvchi vosita hisoblaaadi. Bularga 
fa q a t, yolg'iz, hatto, o'zi
so ‘zlari va 
[-gina],
[-
oq
] , 
\-yoq\
qo ‘shimcliasi kiradi:
1) 
H atto Javohir o ‘qidi.