|
Tabibrting
ta ’b iric h a ,
shohning sog‘ayishi uchrn uch narsa zarur ekan.
(Ert.).
3.
M en sizg a aytsam,
bir kunda uch mahal skaharga qatnashning
o'zi bo‘lmaydi.
(S.Nur.). Shu sababli kirish kengaytiruvchi kirish
so‘z, kirish birikma, kirish gap kabi turga bo‘lib o'rganiladi. Aslida
barcha kirish kengaytiruvehisi nominativ birlik. Garchi ulaming
ayrim ko ‘ rinishi gap xarakterida bo'lsa-da, ularni tom ma’nodagi
gap deb t>o‘lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan,
men sizga aytsam
qurilmasi mazkur gap tarkibida shaklan gap kocrinishida bo‘lsa-da,
uning
zimmasiga
fikr ifodalash,
axborat
uzatish
vazifasi
yuklatilmagan. Uada
( P n)
shakli mavjud bo‘lsa-da, tegishli
m a’nolar
voqelanishi o‘ta kuchsizlangan. Shu boisdan undagi
(Pm) shakJlari va unga mos gap kengaytiruvehisi o‘zgartirib ko‘rilsa,
uning kirishlik mohiyati butnnlay yo‘qoladi.
K irisli kengajtiruvchilarning umumiy va xos xususiyati
quyidagilar: ’
1)
kirish gap tarkibiga muayyan denotativ ma’nolari bilan
kirmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan
Men sizga aytsam
kirish
gapidagi s o ‘zlarda harakat, liarakatni bajaruvchi shaxs, obyekt kabi
3 7 8
ma’ no ifodalanmagan. Unda bir b u tu n holda «ishontirish» m odal
ma’nosi mavjud;
2)
kirishlar grammatik shakllanganlik nuqtayi nazaridan
rang-barang. Unda tuslangan fe’l ham (
aytsam
), tuslanmagan fe’l
harr (
shunday qilib'),
ot ham (
chamasi),
olmosh ham (
menimcha
)
kirish vazifasida keladi. Animo ular, aytilganidek, ba’zan qisman,
ba’zan butunlay o cz lug‘aviy ma’ nosini yo‘ qotib, paradigmasidan
vaqtincha uzilgan b o ‘ladi;
3)
kirish kengaytiruvchining barchasi o'ziga xos yagona
«so‘zlovcliining o‘z fikriga munosabatini bildirish»
um umiy
ma’nosi ostida birlashadi;
4)
kirish kengaytiruvchilarning gapdagi o‘rni qat’iy emas.
Bu belgilarning barchasi kirish kengaytimvchilar o‘ziga xos
lug^aviy-sintaktik guruhni tashkil etishini ko‘rsatadi.
Kirish kengaytiruvchi gapda quyidagi m a ’nolami ifodalaydi:
1) ta’kidlash,
tinglovchining diqqatini bayon qilinayotgan
fikrga tortish:
tafcrorlayman, muhimi, ishonsangiz, masalan, misol
uckun, ta ’kidlayman, aytish kerakfci;
2) subyektiv munosabat, his-tuyg‘ulami ifodalash:
baxtimizga,
bcDctga qarshi, o'ylayman, umid qilaman, o ‘ylaymanki, shubhasiz,
ehtimol, shu ma 'noda, qaysidir ma ’noda, afsuski, attang, essiz;
3) fikrni bayon qilish usuliga munosabat:
to‘g ‘risini aytganda,
bir so'z bilan aytganda, sodda qilib aytganda, aniqrog'i, qisqasi,
gapning indallosi;
4) fikrning b o g ‘lanishini, m atn tarkibiy qismlari orasida
munosabat, ichki alo q a kabilarga so‘zlovchining qanday qarashini
ifodalash:
demak, xulosa, sababi, shunday qilib, ko ‘rinadiki, m a ’lum
bo rladiki, buning ustiga, odatda;
5) aytilayotgan fikrning kiraga tegishli ekanligini bildiruvchi
so‘z:
menimcha, fikrimcha, uning so ‘ziga qaraganda, aytishlaricha,
xabar berishiga qaraganda;
6) fikrning
tartibini,
izchilligini
bildiradigan
so'zlar:
birînchidan, avvalo, ikkinchidan.
Kiritma qurilnia. Kiritma qurilma gap holatida bo‘lib, nutqda
gapdan anglashilayotgan fikrga q o ‘shimcha tariqasidagi yangi flkrni
bayon etish vositasi. Kiritma
kirish gapdan o'zining gaplik
mohiyatiga to‘la egaligi (kirish gap garchi shaklan gap tarzida
bo‘lsa-da, ko'proq kirish so‘z tabiatiga ega bo‘ladi), asosiy gap
bilan mazmuniy b o g ‘liklikning o ‘ziga xosligi bilan ajral'b turadi:
Buxamga (hamma band bo'lganligi uchun) m en qarashib turadigan
bo^ldim.
Bu gapdagi
hamma band bo'lganligi uchun
qurilmasi
3 7 9
kiritma g a p bo'lib,
u asosiy gap bilan grammatik jihatdan
bog‘lanmasa-da, mazmunan undan anglashilgan voqea/hodisaning
sababini bildirib, mazmunan qo'shma gapda bo‘lgani kabi izohlash
vazifasini
o'tamoqda. Kiritma gapning nisbiy mustaqilligi gap
ohangidan ham anglashilib turadi.
K iritm a gapning qo'shma gap tarkibidagi sodda gapdan farqi -
uning m a ’lum gapga nutq momentida tug'ilib qolgan ehtiyojga
ko‘ra kutilmagan tarzda. birdan kiritilishi. Bu uni sof nutqiy
hodisadek tasawur qilisliga olib keladi. Biroq so‘zlovchi ongida
kiritma qurilmalarni gapga kiritish ko‘nikma va malakasi mavjud
bo'lib, bu uning lisoniy hodisa tajallisi ekanligidan, lisonda uning
nutqiy qo ‘ llanish andozasi mavjudligidan dalolat beradi.
K iritm a qurilmaning o‘mi ham gap tarkibida qatïy. U asosiy
fikrga qo‘shimcha, ilovafikrni ifodalaganligi bois gap avvalida kela
olmaydi. Chunki asosiy fikr boshlanmasdan ilova fikmi berish
noo'rin. Shuningdek, kiritma, odatda, gap oxirida ham bo‘lmaydi.
K iritm a gapning yana bir xususiyati uning yig‘iq (kesimdangina
iborat) b o ‘lmasligi: 1.
Yxlpiz (cho'l yalpizimi aytganim y o ‘q) oshga
solinadi.
2 .
O ’sha yosh bolani (u ota-onasiz qolgan edi) boyga qarol
qilib berishdi.
Chunki, birinchidan, fikr qo'shimcha bo‘lsa-da, u
muhim, sh u boisdan, odatda, uni faqat kesim bilan berishning
imkoni y o ‘q. Ikkinchidan,
kiritma bir so‘z bilan berilsa, u
ajratilgan
bolakka ayknib qoladi:
Omm (o'gay) meni ko'p
urishardi.
Bunday ko'rinishdagi ajratilgan bo‘lak ba’zi darslik va
qo'llanm ada kiritma gap sifatida talqin qilinadi. Aslida
Otam
(o ‘gay) qazo qildi
gapida
o ‘gay
birligi ajratilgan aniqlovchi
(Bayroq,
havo rang
,
hilpiramoqda
gapidagi kabi).
D em ak, kiritma qn rilmali gap mohiyatan qo'shma gapga
o‘xshaydi. Biroq grammatik aloqa va intonatsion o'ziga xoslik
ularni farqlovchi belgi. Misol sifatida
O ’rmondan (u yerda yirtqich
hayvonlar bor edi) bo'kirgan ovozlar eshitilardi
gapini olaylik. Gap
m azm unini
O ‘monda yirtqich hayvonlar bor,
shuning uchun u
yerda bo ‘kirgan ovozlar eshitilardi
deya tusliunish mumkin. Biroq
uni
O'nnonda bo'kirgan ovozlar eshitilardi, u yerda yirtqich
hayvonlar bor edi
tarzida o‘zgartirilsa, gaplardagi grammatik
mustaqillik kuchayib, qo^shma gaplik xususiyati susayadi, alohida
sodda gaplarga intilish o sadi.
Ifoda maqsadiga ko‘ra gapning turlanishi sof nutqiy hodisa.
So‘zlovchi nutq jarayonida fïk r ifodalash bilan birga, ma’lum b ir
maqsadni ko'zlaydi ham. G ap so‘zlovchining ko‘zlagan maqsadiga
ko‘ra turli-tuman:
1) darak gap:
Uzoqdagi zalvorli tog'lar xayolimni keldilar bosib
(A.Orip.);
2) so‘roq gap:
Sen bahorni sog‘inrnadingmP.
(A.Orip.);
3) buyruq gap:
Meni kutgii...
(K. Sim.).
Ammo bu turlar orasiga keskin chegara qo‘yib bo'lmaydi. Bir
tur ikkinchi tur vazifasini bajaraverishi mumkin. Deylik, shaklan
darak gap so‘roq mazmunini, so'roq gap esa darak mazmutiini
ifodalashi mumkin. Misollar: 1.
Onani kim sevmaydi?
(shaklan
so‘roq, mazmunan darak.). 2.
Dasturxonga qaramaysizmi?
(shaklan
so‘roq, mazmunan buyruq.). Qarzdor dehqonga boyning
«Kuz
keldi»
deb qichqirgani oddiy darak emas, balki
«Qarzingni to‘la!»
mazmunidagi buyruq gapdir. (A .G ‘uL).
Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gapda ifoda maqsadi o'ziga xos.
Ergash gapli qo‘shm a gapda ifoda maqsadi bosh gapniki bilan bir
butun holda bitta bo‘ladi. T en g munosabatli qo‘shma gapda esa
old in turgan gap, odatda, darak tabiatiga ega boladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
