R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

kishilar, qanday shevaga, qaysi hududga, qaysi kasb yoki sohaga
mansub boiishidan cjat’i nazar, cheklanmagan darajada ishlatadi.
Q o ilanilishi chegaralanmagan leksem a barcha so‘z turkumida
mavjud.
- fe’l: 
[
ishlam oq], 
[kelm oq
], 
[olmoq], 
[k o ‘rsatmoej],
[,
buyurmoq
], 
[saylantoq];
-
ot: 
[ota], [ana], [non],
 
[
jhv
], 
[stol], [eshik],
[
tog
1, [y
er],
[shamol\, [radioJ;
-
sifat: 
[shirin], [achchiq],
[,
qizit
], 
[ko‘k], [katta], [xunuk],
[go‘zal\;
-
son: 
[bir], [ o
'«], 
[yuz], [ming];
-
ravish: 
[hamisha], [b a’zan],
[
ataylab
], 
[hozir], [ilgari];
-
olmosh: 
[kim], [nima], [qanday], [nima qilmoq], [qancha],
[iAtt], 
[biz], [hamma~\;
-
so‘z-gap: 
[xo 
‘p], 
[mayli],
[
rahmat
J;
- ko'makchi: 
[uchun], [bilan], [singari];
-
bog'lovchi: 
[ham ], [va], [bilan], [ammo];
-
yuklama: 
[faqat], [xuddi], [hattoj.
Qoilanilishi 
chegaralanmagan 
leksemaning 
aksariyati
umumturkiy va o'zbekcha. Am m o, shu bilan biigalikda, ular
crasida o‘zlashmalari ham ko‘p.
Q o ila n ilish i c h e g a ra la n g a n lek sem a la m i ikki tuiga b o 'lis h
m um kir:
119

---

a) q o ‘llanilishi davrga ko‘ ra chegaralangan leksika;
b ) q o ‘llanilish doirasi chegaralangan leksika.
Qo‘llanilish davri chegaralangan leksika
D a v r taraqqiyoti, ijtim oiy hayotdagi o'zgarish tilning barcha
so h a la r id a u yoki bu. darajada o'zgarish b o ‘lishiga olib keladi.
B u n d a y o 'z g a rish tilain g leksik sathida ancha sezilarli kechadi.
B u n d a t o ‘ rt h olat kuzatiladi. B irin ch id an , ayrim s o ‘zlam in g eskirib,
is te ’m o ld a n chiqib ketishi kuzatilsa, ikkinchidan, allaqachonlar
is te ’m o ld a n chiqib ketgan s o ‘zlar qayta «jonlanadi», «tiriladi»,
u c h in c h id a n , yangi-yangi so'zlar paydo bo'ladi, to ‘rtinchidan,
n o fa o l s o ‘zlar faollashadi, iste ’m ol doirasi kengayadi, m a ’noviy
ta b iatid a o'zgarish yuz beradi. B u h o d isa la m in g barchasi m a ’lum
bir o b y e k tiv sabab asosida ro‘y beradi.
H o z ir g i tildagi eskirgan so ‘zlar 
eski leksika, 
yangi so'zn in g
ja m i 
y a n g i leksika, 
na eskirgan, na y a n g ilik b o ‘y o g ‘iga ega b o ‘ lgan
so 'z la r
betaraf leksika 
deb yuritiladi. D em ak , o ‘zbek tili leksikasini
tarixiylik nuqtayi nazaridan u c h ta asosiy qatlam ga b o ‘lib o ‘rgaiiish
m u m k in : 1. B etaraf leksika. 2. Eskirgan leksika. 3. Yangi leksika,
B eta ra f leksika. 
H ozirgi o ‘zbek t ili leksikasining asosini 
betaraf