Р. Расулов умумий тилшунослик ¤збекистон республикаси олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги



Download 0,61 Mb.
bet2/51
Sana17.07.2022
Hajmi0,61 Mb.
#811443
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51
Bog'liq
УМУМИЙ ТИЛШУНОСЛИК (1)

Тилшунослик тарихи

I. Јадимги асрлар тилшунослиги


Тилшунослик алоµида, муста³ил фан сифатида XIX асрнинг биринчи чорагида (1816 йилда) фанлар оламига кириб келди. Шак-шубµасиз, тилшунослик µам бош³а ³атор фанлар каби тад³и³отлар, тажрибалар, изланишлар, ²оялар, кузатишлар натижаси, «маµсули» сифатида ´зининг алоµида ´рганиш объектига ва текшириш методига эга б´лди.
Јатьий айтиш мумкинки, жаµон тилшунослиги фани µам шу кунги тара³³иёт бос³ичига етиб келгунча узо³ тарихий тара³³иёт даврини, «´сиш» даврини босиб ´тди. У турли мактаблар, о³имлар, таълимотлар таъсирида б´лди, олимлар томонидан лисоний µодисалар µа³ида айтилган фикрлар ³арама ³аршилигига, тил µодисалари µа³ида яратилган жуда к´плаб манбаларга «гувоµ б´лди», шаклланди. Ани²и, тилшунослик фани µам жаµон фанлари системасида ´зига хос ва ´зига мос доимий мустаµкам ´рин эгаллади.
Тилшунослик фанининг ³адимги энг муµим манбалари, таълимотлари, о³имлари, илк бор, ³адимги Ґиндистон, ³адимги Юнонистон ва ³адимги Рим мамлакатларида майдонга келди.
¤рта ва янги асрларда эса тил µа³идаги фан Оврупода, Арабистон ва ¤рта Осиёда тара³³ий ³илди.


Јадимги µинд тилшунослиги


Јадимги Ґиндистон жаµон тилшунослиги тарихида тилшунослик фанининг бешиги, маркази сифатида тан олинади ва умум томонидан эътироф этилади. Бу-мутла³ µа³и³ат. Чунки тил масалаларига б´лган ³изи³иш, тилга оид µодисалар билан жиддий ва пухта шу²улланиш илк бор Ґиндистонда - µинд олимлари, филологлари томонидан бошлаб берилди. Айни жараённинг бошланиши даставвал соф амалий аµамиятга эга б´лди. Ани³ро²и, 15 аср илгари ёзилган ³адимги µинд адабий тили ёзувида - санскритда яратилган ³адимги µиндларнинг диний мадµиялари - Ведалар1 тили даврлар ´тиши билан мамлакат аµолисининг с´злашув тилидан (пракритдан) фар³ланиб ³ола бошлади. Яъни ³адимги ёзма ёдгорликлар тили (ёзма нут³) билан с´злашув тили (жонли нут³) орасида ажралиш, номослик, «зиддият» юзага келди. Ушбу зиддиятни, фар³ланишни й´³отиш учун µинд олимлари ³адимий ёзма ёдгорликлар тилини ´рганишга, тад³и³ ³илишга, уларни оммавийлаштиришга жиддий киришдилар. Улар ³адимги Ґиндистонда алоµида эътиборга, µурматга сазовор б´лган Ведалардаги маъноси тушунарли б´лмаган с´зларни ани³лаб, уларнинг маъносини изоµладилар, шарµладилар. Ведалар тилига оид махсус изоµли лу²атлар туздилар, матнни фонетик ва грамматик жиµатдан таµлил ³илдилар. Хуллас, Ведалар тилидаги с´з ва жумлалар маъносини, уларнинг ани³ талаффузини, шаклини са³лаб ³олишга б´лган ³атъий интилиш ³адимги Ґиндистонда тилшуносликнинг юзага келишига асосий сабаб б´лди.


Ґиндлар ³адимий даврда энг буюк фонетикачи ва грам-матикачи сифатида танилганлар. Улар фонетика соµасида Юнонлардан µам олдин унли ва ундош товушларни фар³-лаганлар, портловчи ва сир²алувчи, жарангли ва жарангсиз то-вушларни, товуш бирикмаларини, б´²ин, ур²у, интонация, ч´-зи³лик ва ³ис³алик каби фонетик µодисаларни, жараёнларни билганлар. Шулар юзасидан мукаммал маълумотлар ³олдирганлар. Јадимги µинд тилшунослигида фонема µа³ида µам муайян тушунчалар б´лган.
Јадимги µиндлар с´зларнинг фа³ат маъно томонидагина эмас, балки товуш томонида µам ´згаришлар б´лишини бил-ганлар. Шунга к´ра улар с´зларнинг товуш жиµатига алоµида эътибор берганлар. Товуш µа³ида, товушларнинг ´згариши µа-³ида тад³и³от ишларини олиб борганлар. Шунингдек, ³адимги µиндлар товушларнинг физиологик - артикуляцион хусусият-лари, бош³а товушлар билан алмашиниши, бир товушнинг бош³а товуш таъсири билан ´згариши (комбинатор ´згариш) каби µодисаларни ани³лашга µам эътибор берганлар. Улар товушларнинг артикуляцион – физиологик хусусиятларини µи-собга олган µолда тасниф ³илганлар. Шу асосда, ю³орида ай-тилганидек, товушларни унли ва ундошларга ажратганлар, нут³ аъзоларининг я³инлашувидан унлилар, бир-бирларига таъсиридан, яъни тегишидан ундошлар µосил б´лишини ³айд этганлар.
Агар юнон филологлари товуш алмашинуви масаласига умуман аµамият бермаган б´лсалар, µинд тилшунослари бу жа-раёнга алоµида эътибор берганлар, тад³и³от олиб борганлар, айни жараённинг ´зига хосликларини ани³лаб берганлар. Јиёсланг: санскрит тилига оид с´зларда, масалан, vidma с´зи «биз биламиз» маъносини берса, veda «мен биламан» тушунчасини, vaidyas с´зи эса «олим», «илмли» маъносини беришини к´рсатиб берганлар. Јайд этилган маъно (тушунча) ´згаришлари эса i – e - ai унли товушларнинг алмашинуви натижаси эканлиги µа³ида ишонарли, асосли фикрларни баён ³илганлар.
Јадимги µинд тилшунослари грамматика - морфология соµасида µам анча ишларни амалга оширдилар. Улар бу й´налишда µам грек тилшуносларидан анча ´тиб кетдилар. Ани³ро²и, µинд тилшуноси Гуру морфологиянинг уч б´лимдан ташкил топишини ани³ к´рсатиб беради ва унга ³уйидагиларни киритади: 1. С´злар таснифи (с´з туркумлари). 2. С´з ясалиши. 3. С´з ´згариши.
Ґиндлар т´ртта с´з туркумини фар³лаганлар: от,феъл, олд к´макчи ва юклама.
Ґиндларда от предмет ифодаловчи, феъл эса µаракат, µолат ифодаловчи с´з сифатида берилади. Олд к´макчилар эса отларнинг, асосан, феълларнинг маъносини белгилайди. Юкла-малар эса маъноларига к´ра 1) бо²ловчи ва 2) ³иёсловчи каби турларга ажратилади. Олмош ва равишлар эса от ва феъл туркумларига ³´шиб юборилган, алоµида ажратилмаган.
Юнонлардан фар³ли µолда µиндлар с´з туркумларини гап б´лакларидан фар³лаганлар, яъни улар билан ³ориштирма-ганлар, адаштирмаганлар. Шунга к´ра µиндлар, ю³орида айтилганидек, отларни предмет, феълларни µаракат ифодаловчи с´з сифатида «баµолаганлар».
Јадимги µиндлар с´зларни таµлил ³илиш, таркибини ´рганиш жараёнида уларни ³уйидаги б´лакларга ажратганлар: 1) ´зак, 2) суффикс, 3) ³´шимча (турловчи ³´шимча). Шунингдек, с´з ясовчи ва с´з ´згартирувчи морфемалар фар³ланган.
Оврупо олимлари µинд тилшуносларининг ишлари билан я³индан танишиб, с´злардан ´зак, с´з ясовчи ва с´з ´згар-тирувчи морфемаларни ажратишга «киришганлар».
Ґиндлар отларда еттита келишикни ³айд этганлар: 1) бош келишик, 2) ³арат³ич келишиги, 3) ж´налиш келишиги, 4) тушум келишиги, 5) ³урол келишиги, 6) чи³иш (аблатив) келишиги, 7) ´рин келишиги.
Ґинд тилшунослари ³´шма с´зларнинг ´ттизга я³ин турини фар³лаганлар. Улар ³´шма с´зларнинг тузилишида компонентлар орасидаги муносабатларга эътибор берганлар. Масалан: от+от//феъл; сифат// сифатдош //равиш+от // сифат//феъл; сон+от ва бош³алар.
Ґинд грамматикачилари феъл туркумининг морфологик категорияларини мукаммал ишлаган эдилар. Улар феълнинг уч замонга бирлашадиган етти хил замон формасини: µозирги замон, ´тган замоннинг тугалланган, тугалланмаган, узо³ ´тган замон турларини, келаси замон, одатдаги келаси замон ва жуда кам ³´лланиладиган шарт феъли шаклини ажратганлар.
Ґиндлар ³адимги даврлардаё³ феълнинг т´ртта майлини - ани³лик, истак, буйру³ ва шарт майлларини билганлар.
Феълнинг ани³, ´рта ва мажµуллик нисбатлари ажратилиб, µар бири алоµида таърифланган, тавсифланган.
Ґиндлар санскрит тилида феълнинг учта шахс ва учта сон: бирлик, жуфтлик ва к´пликларга к´ра тусланишни к´рсат-ганлар.
Ґинд тилшунослари фикр ифодалаш бирлиги б´лган гапнинг муµимлигини инкор ³илмаган б´лсалар-да, синтаксис масалалари билан махсус шу²улланмаганлар. Улар синтаксисда с´зларнинг бирикиш тартиби, келишик, замон ва майл формаларининг бирикиши каби масалаларни ´рганиш билан чегараланганлар. С´з фикр ифодалаш имкониятига эга эмас, яъни с´з гапдан таш³ари мавжуд эмас деб, гапни тилнинг асосий бирлиги µисоблаганлар.
Хуллас, ³адимги µиндлар фонетика ва морфологияга нис-батан синтаксис масалаларида анча б´ш б´лганлар.



Download 0,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish