Тилшунослик тарихи
Тилшунослик алоµида, муста³ил фан сифатида XIX асрнинг биринчи чорагида (1816 йилда) фанлар оламига кириб келди. Шак-шубµасиз, тилшунослик µам бош³а ³атор фанлар каби тад³и³отлар, тажрибалар, изланишлар, ²оялар, кузатишлар натижаси, «маµсули» сифатида ´зининг алоµида ´рганиш объектига ва текшириш методига эга б´лди.
Јатьий айтиш мумкинки, жаµон тилшунослиги фани µам шу кунги тара³³иёт бос³ичига етиб келгунча узо³ тарихий тара³³иёт даврини, «´сиш» даврини босиб ´тди. У турли мактаблар, о³имлар, таълимотлар таъсирида б´лди, олимлар томонидан лисоний µодисалар µа³ида айтилган фикрлар ³арама ³аршилигига, тил µодисалари µа³ида яратилган жуда к´плаб манбаларга «гувоµ б´лди», шаклланди. Ани²и, тилшунослик фани µам жаµон фанлари системасида ´зига хос ва ´зига мос доимий мустаµкам ´рин эгаллади.
Тилшунослик фанининг ³адимги энг муµим манбалари, таълимотлари, о³имлари, илк бор, ³адимги Ґиндистон, ³адимги Юнонистон ва ³адимги Рим мамлакатларида майдонга келди.
¤рта ва янги асрларда эса тил µа³идаги фан Оврупода, Арабистон ва ¤рта Осиёда тара³³ий ³илди.
Јадимги µинд тилшунослиги
Јадимги Ґиндистон жаµон тилшунослиги тарихида тилшунослик фанининг бешиги, маркази сифатида тан олинади ва умум томонидан эътироф этилади. Бу-мутла³ µа³и³ат. Чунки тил масалаларига б´лган ³изи³иш, тилга оид µодисалар билан жиддий ва пухта шу²улланиш илк бор Ґиндистонда - µинд олимлари, филологлари томонидан бошлаб берилди. Айни жараённинг бошланиши даставвал соф амалий аµамиятга эга б´лди. Ани³ро²и, 15 аср илгари ёзилган ³адимги µинд адабий тили ёзувида - санскритда яратилган ³адимги µиндларнинг диний мадµиялари - Ведалар1 тили даврлар ´тиши билан мамлакат аµолисининг с´злашув тилидан (пракритдан) фар³ланиб ³ола бошлади. Яъни ³адимги ёзма ёдгорликлар тили (ёзма нут³) билан с´злашув тили (жонли нут³) орасида ажралиш, номослик, «зиддият» юзага келди. Ушбу зиддиятни, фар³ланишни й´³отиш учун µинд олимлари ³адимий ёзма ёдгорликлар тилини ´рганишга, тад³и³ ³илишга, уларни оммавийлаштиришга жиддий киришдилар. Улар ³адимги Ґиндистонда алоµида эътиборга, µурматга сазовор б´лган Ведалардаги маъноси тушунарли б´лмаган с´зларни ани³лаб, уларнинг маъносини изоµладилар, шарµладилар. Ведалар тилига оид махсус изоµли лу²атлар туздилар, матнни фонетик ва грамматик жиµатдан таµлил ³илдилар. Хуллас, Ведалар тилидаги с´з ва жумлалар маъносини, уларнинг ани³ талаффузини, шаклини са³лаб ³олишга б´лган ³атъий интилиш ³адимги Ґиндистонда тилшуносликнинг юзага келишига асосий сабаб б´лди.
Ґиндлар ³адимий даврда энг буюк фонетикачи ва грам-матикачи сифатида танилганлар. Улар фонетика соµасида Юнонлардан µам олдин унли ва ундош товушларни фар³-лаганлар, портловчи ва сир²алувчи, жарангли ва жарангсиз то-вушларни, товуш бирикмаларини, б´²ин, ур²у, интонация, ч´-зи³лик ва ³ис³алик каби фонетик µодисаларни, жараёнларни билганлар. Шулар юзасидан мукаммал маълумотлар ³олдирганлар. Јадимги µинд тилшунослигида фонема µа³ида µам муайян тушунчалар б´лган.
Јадимги µиндлар с´зларнинг фа³ат маъно томонидагина эмас, балки товуш томонида µам ´згаришлар б´лишини бил-ганлар. Шунга к´ра улар с´зларнинг товуш жиµатига алоµида эътибор берганлар. Товуш µа³ида, товушларнинг ´згариши µа-³ида тад³и³от ишларини олиб борганлар. Шунингдек, ³адимги µиндлар товушларнинг физиологик - артикуляцион хусусият-лари, бош³а товушлар билан алмашиниши, бир товушнинг бош³а товуш таъсири билан ´згариши (комбинатор ´згариш) каби µодисаларни ани³лашга µам эътибор берганлар. Улар товушларнинг артикуляцион – физиологик хусусиятларини µи-собга олган µолда тасниф ³илганлар. Шу асосда, ю³орида ай-тилганидек, товушларни унли ва ундошларга ажратганлар, нут³ аъзоларининг я³инлашувидан унлилар, бир-бирларига таъсиридан, яъни тегишидан ундошлар µосил б´лишини ³айд этганлар.
Агар юнон филологлари товуш алмашинуви масаласига умуман аµамият бермаган б´лсалар, µинд тилшунослари бу жа-раёнга алоµида эътибор берганлар, тад³и³от олиб борганлар, айни жараённинг ´зига хосликларини ани³лаб берганлар. Јиёсланг: санскрит тилига оид с´зларда, масалан, vidma с´зи «биз биламиз» маъносини берса, veda «мен биламан» тушунчасини, vaidyas с´зи эса «олим», «илмли» маъносини беришини к´рсатиб берганлар. Јайд этилган маъно (тушунча) ´згаришлари эса i – e - ai унли товушларнинг алмашинуви натижаси эканлиги µа³ида ишонарли, асосли фикрларни баён ³илганлар.
Јадимги µинд тилшунослари грамматика - морфология соµасида µам анча ишларни амалга оширдилар. Улар бу й´налишда µам грек тилшуносларидан анча ´тиб кетдилар. Ани³ро²и, µинд тилшуноси Гуру морфологиянинг уч б´лимдан ташкил топишини ани³ к´рсатиб беради ва унга ³уйидагиларни киритади: 1. С´злар таснифи (с´з туркумлари). 2. С´з ясалиши. 3. С´з ´згариши.
Ґиндлар т´ртта с´з туркумини фар³лаганлар: от,феъл, олд к´макчи ва юклама.
Ґиндларда от предмет ифодаловчи, феъл эса µаракат, µолат ифодаловчи с´з сифатида берилади. Олд к´макчилар эса отларнинг, асосан, феълларнинг маъносини белгилайди. Юкла-малар эса маъноларига к´ра 1) бо²ловчи ва 2) ³иёсловчи каби турларга ажратилади. Олмош ва равишлар эса от ва феъл туркумларига ³´шиб юборилган, алоµида ажратилмаган.
Юнонлардан фар³ли µолда µиндлар с´з туркумларини гап б´лакларидан фар³лаганлар, яъни улар билан ³ориштирма-ганлар, адаштирмаганлар. Шунга к´ра µиндлар, ю³орида айтилганидек, отларни предмет, феълларни µаракат ифодаловчи с´з сифатида «баµолаганлар».
Јадимги µиндлар с´зларни таµлил ³илиш, таркибини ´рганиш жараёнида уларни ³уйидаги б´лакларга ажратганлар: 1) ´зак, 2) суффикс, 3) ³´шимча (турловчи ³´шимча). Шунингдек, с´з ясовчи ва с´з ´згартирувчи морфемалар фар³ланган.
Оврупо олимлари µинд тилшуносларининг ишлари билан я³индан танишиб, с´злардан ´зак, с´з ясовчи ва с´з ´згар-тирувчи морфемаларни ажратишга «киришганлар».
Ґиндлар отларда еттита келишикни ³айд этганлар: 1) бош келишик, 2) ³арат³ич келишиги, 3) ж´налиш келишиги, 4) тушум келишиги, 5) ³урол келишиги, 6) чи³иш (аблатив) келишиги, 7) ´рин келишиги.
Ґинд тилшунослари ³´шма с´зларнинг ´ттизга я³ин турини фар³лаганлар. Улар ³´шма с´зларнинг тузилишида компонентлар орасидаги муносабатларга эътибор берганлар. Масалан: от+от//феъл; сифат// сифатдош //равиш+от // сифат//феъл; сон+от ва бош³алар.
Ґинд грамматикачилари феъл туркумининг морфологик категорияларини мукаммал ишлаган эдилар. Улар феълнинг уч замонга бирлашадиган етти хил замон формасини: µозирги замон, ´тган замоннинг тугалланган, тугалланмаган, узо³ ´тган замон турларини, келаси замон, одатдаги келаси замон ва жуда кам ³´лланиладиган шарт феъли шаклини ажратганлар.
Ґиндлар ³адимги даврлардаё³ феълнинг т´ртта майлини - ани³лик, истак, буйру³ ва шарт майлларини билганлар.
Феълнинг ани³, ´рта ва мажµуллик нисбатлари ажратилиб, µар бири алоµида таърифланган, тавсифланган.
Ґиндлар санскрит тилида феълнинг учта шахс ва учта сон: бирлик, жуфтлик ва к´пликларга к´ра тусланишни к´рсат-ганлар.
Ґинд тилшунослари фикр ифодалаш бирлиги б´лган гапнинг муµимлигини инкор ³илмаган б´лсалар-да, синтаксис масалалари билан махсус шу²улланмаганлар. Улар синтаксисда с´зларнинг бирикиш тартиби, келишик, замон ва майл формаларининг бирикиши каби масалаларни ´рганиш билан чегараланганлар. С´з фикр ифодалаш имкониятига эга эмас, яъни с´з гапдан таш³ари мавжуд эмас деб, гапни тилнинг асосий бирлиги µисоблаганлар.
Хуллас, ³адимги µиндлар фонетика ва морфологияга нис-батан синтаксис масалаларида анча б´ш б´лганлар.
Do'stlaringiz bilan baham: |