R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

Rezina aralashmasini tayyorlash, detallar olish. Tayyor-
lash bir necha xil operatsiyadan iborat. Ingrediyentlarni tayyor-
lash, ularni aralashtirish, kerakli formadagi yarimfab rikatlarni 
olish asosiy operatsiyalar hisoblanadi.
Ingrediyentlarni aralashtirishdan oldin kauchuk bo‘lak-
chalarga qirqiladi, 40–50°C gacha qizdirilgan jo‘valar ora-
sidan bir necha bor o‘tkazilib, plastifitsirovka qilinadi. Bunda 

---

31
kauchukning boshqa tashkil etuvchilar bilan aralashish qo-
biliyati ortadi.
Yuqorida aytilgandek, aralashtirishda tashkil etuvchilarning 
faqat ulushiga emas, ularni aralashtirish ketma-ketligiga ham 
qattiq e’tibor berish kerak. Birinchi bo‘lib, eskirtirishga qarshi 
qo‘shimchalar, oxirida vulkanizatsiya qiluvchilar (oltingugurt 
yoki magniy, rux oksidi), eng oxirida vulkanizatsiyani tezlash-
tiruvchilar qo‘shiladi. Aralashtirish maxsus mashinalarda ba-
jariladi. 
Aralashtirish natijasida olingan massa kalandrovka qilina-
di – jo‘valanadi. Kalandr – tekis jo‘va. Jo‘valashdan oldin 
jo‘va 40–80°C gacha qizdiriladi. Bunda ma’lum qalinlikdagi 
list yoki lenta ko‘rinishdagi rezina xomashyosi (vulkanizatsiya 
qilin magan) olinadi rezina listlar yog‘och barabanlar orasiga 
chegaralovchi mato qo‘yib o‘raladi. Mato rezina listlar yopish-
masligini ta’minlaydi. Bu holda xom rezinani 5–20°C da uch 
oy, ba’zi hollarda 6 oygacha saqlash mumkin. Mayda rezina 
detallar maxsus pressformalarda formovka qilib olinadi. 
Quvurlarni listlarni bukib yelimlab olinadi yoki presslab, 
orasiga mundshtuk qo‘yib olish mumkin. Mashinasozlikda 
rezina pnevmatika: shassi g‘ildiraklari, dum qismi g‘ildiraklari, 
kameralar, shlanglar, trubkalar, baklar, amortizatorlar va bosh-
qa mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Vulkanizatsiya eng kerakli texnologik operatsiya. Buning 
natijasida kauchuk rezinaga aylanadi.
Ko‘pchilik sharoitda vulkanizatsiya kauchuk bilan oltin-
gugurtning o‘zaro kimyoviy bog‘lanishidir. Oddiy rezina 
uchun 5–7%, qattiq rezina – ebonit uchun 30–35% oltingugurt 
qo‘shiladi (5-rasm).

---

32
Vulkanizatsiya ikki xil: issiq va sovuq bo‘ladi. Issiq vulka-
nizatsiya gidropresslarda 140–145°C haroratda, 25–75 kg/sm
2
 
bosim ostida 2–40 daqiqa vaqt oralig‘ida olib boriladi. Avi-
atsiya detallari (kamera, pokrishka) uchun maxsus vulka-
nizatorlar qo‘llaniladi.
Sovuq vulkanizatsiya yupqa devorli mahsulotlar uchun 
qo‘llaniladi. Bunda 2–3% li oltingugurt xlorli ugle rod sulfid 
eritmasida bir necha daqiqa ushlab turiladi. Oltingugurt 
qo‘shilmaydi.
γ-nur  ham  vulkanizatsiya  qila  oladi.  Eng  qizig‘i,  agar  ham 
oltingugurt, ham γ-nur berilsa, jarayon yana tezlashadi. 
Vulkanizatsiya natijasida mustahkamlik va egiluvchanlik 
ortadi. Eskirishga qarshiligi, har xil erituvchilarga qarshiligi, 
elektr o‘tkazmasligi kabi ba’zi fizik-kimyoviy xossalari ham 
ortadi.