R espublikasi s og'liqni saqlash vazirligi Toshkent farm atsevtika instituti

a)Silikagelli (kraxmalli) _plastinkalar tayyorlash
SHSK yoki KSK-2 markali silikagel sorbsion 
massasi tayyorlash uchun 40 g silikagelga 1 g eruvchan kraxmal qo‘shib yaxshilab xavonchada 
aralashtirilgach 1:2 nisbatda suv qo‘shib bir xil massa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi. Massa 10ta 
9x20 sm plastinka yuzasiga mo‘ljallangan bo‘lib, xar bir plastinkaga barobar bir xilda taqsimlanadi, 
yupqa silliq qatlam xosil qilinadi,quritiladi,aktivlanadi va saqlanadi.
b)Gipsli silikagelli plastinka tayyorlash uchun 9 - 12 sm li bo‘lgan 10 plastinkaga 35 g 
silikagel KSK, 2 g gips va 90 ml distillangan 
suvdan foydalaniladi. Gips va silikagelni chinni 
tovoqchada yaxshilab aralashtirilgach suv qo‘shiladi va bir xil massa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi, 
so‘ngra plastinkalar yuzasiga o‘tkaziladi.
4.Alyuminiy oksidli va gipsli plastinkalar tayyorlash.
10 ta plastinkaga sorbsion massa tayyorlash uchun elakdan o‘tkazilgan 50 g alyuminiy oksidi, 
5 g gips va 75 ml distillangan suv olinadi. Alyuminiy oksidi bilan gips yaxshilab chinni tovoqchasida 
dastak bilan aralashtiriladi. Distillangan suv qo‘shib bir xil massaga kelguncha aralashtiriladi va 
plastinkalar yuzasiga o‘tkaziladi.
Tayyorlangan plastinkalarda sorbent qatlamlari bir xil joylashishi katta axamiyatga ega. 
SHunday tayyorlangan plastinkalar avval xona xaroratida, so‘ng quritish shkafida 1100 S.da 1soat 
davomida quritilib, germetik berkiladigan, namlikni shimuvchi tuzlar solingan eksikatorlarda 
saqlanadi.
YOpishtirilm agan (m ustahkam lanm agan) plastinkalar tayyorlash.
250

---

Buning uchun yuqorida eslatilgandek aniqlanuvchi modda xarakteriga ko‘ra, yopishtirilgan 
plastinkalar tayyorlash uchun qo‘shiladigan yopishtiruvchi moddalar ta’siri bo‘lishini bilgan xolda, 
moddalarni aniqlash uchun tayyorlanadi.
Tayyor sorbent zarur o‘lchamdagi oyna plastinka yuzasiga maxsus oddiy moslamalar 
yordamida bir xil silliq yuzada 2-3 mm qalinlikda yoziladi.
Kamchiligi imkoni boricha gorizontal xolatda xromatografik jarayon o‘tkazilishi talab qilinadi. 
Uzoq saqlashga zarurat yo‘q.
Mustaqil tayyorlanish uchun savollar
1. Sorbentlarga qo‘yiladigan asosiy talablar nimalardan iborat?
2. Sorbsiya jarayonini izoxlang.
3. Sorbentning adsorbsion xususiyatini qanday izoxlaysiz?
4. Adsorbsiya nima? Uni qanday izoxlaysiz?
5. Desorbsiya nima? Uni qanday izoxlaysiz?
6. Xemosorbsiya jarayonini misollar bilan izoxlab bering.
7. Ionalmashuvchi sorbentlar qanday sorbent xisoblanadi?
8. YUQX qo‘llaniladigan sorbentlar xarakteristikasini izoxlang.
9. Sorbentlarning aktivligini qanday izoxlaysiz?
10. Sorbentlarning aktivlik darajasi qanday aniqlanadi?
11. YUQX qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan erituvchilar elyuotropik tartibi qanday?
12. Moddalarni YUQX taxlil qilishdan avval uning qanday xossalarini bilishimiz talab 
qilinadi?
13. Tayyor yupqa qatlamli plastinkalar va ularga xarakteristika bering.
14. Yopishtirilgan yupqa qatlamli plastinkalarni tayyorlashda qo‘laniladigan qo‘shimchalar va 
ularga qanday talablar qo‘yiladi?
15. Yopishtirilgan plastinkalarning afzalliklari va kamchiliklari.
16. Yopishtirilmagan plastinkalar, ularni qaysi xolatlarda qo‘llaniladi? Afzalliklari va 
kamchiliklari.
17. Yopishtirilgan xromatografik plastinkalarga izox bering.
18. Yopishtirilmagan xromatografik plastinkalarga izox bering.
Navbatdagi amaliy mashg‘ulot o‘tkazish uchun topshiriqlar.
Talabalar kelgusi amaliy mashg‘ulot uchun metodik qo‘llanma asosida ish daftarlarini yozib 
kelishlari, kislotali, neytral va kuchsiz asos xossali moddalarni yupqa qatlam xromatografik tanlov 
(«skrining») usulida aniqlash tartibi bo‘yicha berilgan savollarga javob tayyorlab kelishlari talab 
qilinadi.
19- LABORATORIYA M ASHG'ULOTI. YUQX USULIDA DORI PREPARATLARINING
T AHL IL I 
Laboratoriyam ashg‘ulotining rejasi
1.YUQX usulida dori preparatlarining tahlili
2. 
YUpqa 
qatlam 
sorbentli 
plastinkalar tayyorlash. 
Aktivlik darajalarini 
oshirish va 
aktivliginianiqlash sharoitlarini taxlil qilish.
M ashg’ulotmaqsadi:Laboratoriya mashg‘ulotida talabalarni YUQX usulini dori moddalar tahlilida 
qo‘llashni o‘rganish.
L aboratoriya mashg’ulotini bajarish davridakutilayotgan natijalar:
Talabalarni yupqa qatlam xromatografik jarayonida sodir bo‘ladigan fizik xodisalar, usulni dori 
moddalarni aralashmalardan tozalashda, moddalar sifatini aniqlashda qo‘llash, uning axamiyati, 
yupqa qatlam xromatografik taxlil turlari, R f va Rfst ko‘rsatkichlari, uni aniqlash shartlari bilan 
tanishtiriladi.
L aboratoriya m ashg'ulotlarini o'tkazish uchun z aru r asbob-uskunalar:Darslik, ma’ruzamatni, 
o‘quvqo‘llanmalar,xromatografik plastinkalar, kolonka, qozg’aluvchi fazalar, chizg’ich, purkagich,
251

---

UB-lampa, turli ochuvchi reagentlar, voronka, probirkalar, reaktivlar, ko‘rgazmalimateriallarlar, 
skotch, qog‘oz
L aboratoriya jihozlari 
: Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
Y upqaqatlam lixrom atografiyalashusullari.K islotali, neytral, kuchsiz asos va asos xossali 
dori m oddalarini yupqa qatlam xrom atografik «skrining» usulida aniqlash.
M ashg‘ulotda talabalar kislotali neytral va kuchsiz asos xossali dori moddalarni yupqa qatlam 
xromatografik tanlov («skrining») yordamida bir-biridan ajratish va aniqlash usullari bilan 
tanishtiriladi.
SHuningdek ayrim berilgan topshiriq asosida kofein xamda uning hosilalarini yupqa qatlam 
xromatografik ajratish va aniqlash usullarini bajariladi.
Yupqa qatlamli sorbent qoplangan shisha plastinkalarda moddalarni bir-biridan oz vaqt sarflab, 
tez va oson ajratishga asoslangan bo ‘lib, dorishunoslikda dori vositalari chinligini, tozaligini va shu 
asosda miqdori sifatini aniqlashda keng qo‘llaniladi.
Usul uchun sorbent va qo‘zg‘oluvchi fazani to ‘g ‘ri tanlash moddalar taxlilini to ‘g ‘ri bajarishda 
katta axamiyatga ega.
Sorbent va unga shimilgan namlik (suv) va ayrim xollarda maxsus shimdirilgan erituvchilar va 
ularning aralashmalari qo‘zg‘olmas faza xisoblanadi.
Q o‘zg‘oluvchi faza plastinkadagi qoplangan sorbent qatlami bo ‘ylab xarakatlanishi jarayonida 
qo‘zg‘olmas faza saqlovchi sorbentga tomizilgan aralashma komponentlarini eritadi va ularni modda 
xarakteriga bog‘liq xolda xar xil masofalarga taqsimlab joylashtiradi.
Xromatogrammani olish uchun kamera sifatida og‘zi zich yopiladigan, tagi yassi turli xajmdagi 
shisha idishlar ishlatiladi. Idish ostiga 5-7 mm qalinlikda taxlil uchun tayyorlangan qo‘zg‘oluvchi 
faza vazifasini o ‘tovchi erituvchi sistemasi qo‘yiladi. Kamera ichki xajmini erituvchi pori bilan 
to ‘yintirish maqsadida, uning yon devoriga erituvchi bilan xo ‘llangan filtr qog‘oz yopishtiriladi va 
20-30 daqiqa yopiq xolda saqlanadi.
Kamerani erituvchi sistema 
pori 
bilan to ‘yintirish tekshiriluvchi aralashmani ayrim 
komponentlarga to ‘g ‘ri va sifatli taqsimlanishiga yordam beradi.
YUpqa qatlam xromatografiyasi.Asosiy term inlar va variantlari.
YUpqa qatlamli xromatografiya - xromatografiyaning bu varianti shisha plastinkalardagi yupqa 
qatlamda joylashtirilgan adsorbent qavatida bajariladi.
Ikki yo‘nalishli xromatografiya - dastlab 
bir yo‘nalishlarda 
keyin unga perpendikulyar 
y o ‘nalishda amalga oshiriladi. Ikki yo‘nalishli xromatografiyada jarayonlar turli xil qo‘zg‘oluvchi 
fazalarda amalga oshiriladi.
Qarama - qarshi fazali xromatografiyada qo‘zg‘olmas faza qutbsiz, masalan: sorbent qatlami 
uglevodorodlar yoki silikon shimdirilgan bo ‘lishi, qo‘zg‘oluvchi faza esa qutbli b o ‘lishi mumkin.
Ekstraksion xromatografiya - xromatografik jarayon bajarilgach, modda yig‘ilgan zonasidan 
birikmalarni erituvchilar bilan sorbentdan ekstraksiyalash bilan qayta eritib olib amalga oshiriladi.
Xromatografik dog‘ - xromatografik analiz qilinuvchi birikma tahminan yumaloq formada 
yig‘ilib, to ‘plangan joyi.
Start nuqtasi (yoki chizig‘i) - sorbent 
qavatiga xromatografiyalanuvchi moddalarni 
o ‘tkaziladigan qism plastinka qirg‘og‘idan 2-2,5 sm masofada belgilab olinadi. Plastinka ustida 
joylashtirilgan yupqa qatlamda nuqta yoki chiziq shaklida tekshiriluvchi eritmani kapillyar naycha 
yordamida joylashtirish bilan amalga oshiriladi.
Xromatografik kameralar - qo‘zg‘oluvchi faza pori bilan xromatografik kamerani to‘yinishi
shart.
Erituvchi fronti - erituvchi sistemasi ko‘tarilib borgan chegara. R f - kattaligi start va dog‘ 
zonasining markazi va qo‘zg‘oluvchi faza fronti orasidagi masofalar nisbati, kattalik «O» dan kichik 
qiymatga ega.
252

---

Yopishtirilgan plastinkalar tayyorlashda sorbsion massani tarkibiga kiradigan biriktiruvchi 
modda sorbent va suv aralashmasidan tayyorlangan massa plastinkaga bir xil yuzada yoyiladi.
Yopishtirilmagan plastinkalarda esa bog‘lovchisiz 
sorbsion xususiyatli modda plastinka 
yuzasiga bir xil qatlamda yoyiladi.
K o‘tariluvchi xromatografiya - erituvchini kapillyar kuchi yordamida plastinka bo ‘ylab 
pastdan yuqoriga ko‘tarilishi.
Tushuvchi xromatografiya - erituvchini plastinkadan yuqoridan pastga tushishi.
Gorizontal xromatografiya - plastinkani kamerada gorizontal joylashishi.
YUpqa qavatli xromatografiya uchun adsorbentlar - YUQX uchun alohida adsorbentlar yuqori 
tozalikdagi bog‘lovchi 
qo‘shilmasi bilan xamda qo‘shimchasiz, shuningdek UB nur ta ’sirida 
nurlanuvchi 284 nm 366 nm gacha fluoressensiya beruvchi qo‘shimcha moddalar bilan birga 
tayyor xolda chiqariladi.
X rom atografik plastinkaga tekshiriluvchi aralashm a nam unasini o‘tkazish va ularni
plastinkada taqsimlanish mexanizmi.
Tayyor yupqa qatlamli xromatografik plastinkaga tekshiriluvchi bir yoki ko‘p komponentli 
eritma namunasini o ‘tkazish uchun avval plastinkaning pastki qismidan 2,0-2,5 sm yuqorisida qalam 
yoki boshqa ninasimon predmet yordamida start nuqtalari 
(yoki chiziq) belgilanadi. So‘ngra 
aniqlanuvchi eritma maxsus tomizgich yoki kapillyar yordamida start nuqtasiga 
(yoki chiziqqa) 
tomiziladi. Nuqtalar diametri 0,5 sm dan ortib ketmasligiga axamiyat berish kerak.
Eritma tomizib bo ‘lingach plastinkadan erituvchini xona xaroratida bug‘latilib, so‘ngra uni 
tayyorlab qo‘yilgan qo‘zg‘oluvchi faza pori bilan to ‘yintirilgan kameraga vertikal joylashtiriladi. 
Plastinkadagi sorbent qatlami yaxshi x o ‘llanishi uchun qatlam 0,5 sm gacha erituvchi ichiga 
tushishini ta ’minlash lozim.
Erituvchi sorbent qatlami bo ‘ylab xarakatlanishi davomida start nuqtasidagi moddalarni eritadi 
va o‘zi bilan siljitib start chizig‘idan turli masofalarga taqsimlaydi.
Erituvchining ko‘tarilish chegarasi (front) start chizig‘idan 10 -15 sm ga etganda moddalarni 
taqsimlash jarayoni tugallanadi. So‘ng plastinka kameradan chiqarib olinib, xona xaroratida quritiladi 
va moddalarning taqsimlanishi oddiy ko‘rish bilan, UB nurida, so‘ngra rangli birikmalar hosil 
qiluvchi moddalarga xos reaktivlarni purkash bilan amalga oshiriladi.
X rom atogram m ada tekshiriluvchi kislotali,neytral va kuchsiz asos xossali
m oddalarni 
aniqlash
Kislotali, neytral va kuchsiz asosli xossaga ega bo ‘lgan moddalarni aniqlash uchun quyidagi 
reagentlar tanlangan:
I.Simob sulfat eritmasi bilan so‘ng difenil karbozidni xloroformdagi eritmasi bilan purkash 
(barbitur kislotasi hosilalari bo ‘lganda ko ‘kimtir rangli dog‘ xosil qiladi;sezgirlik 1 mkg).
II.G ‘eCl3 10% eritmasi (aromatik karbol kislotalar va pirazolon hosilalari bilan qizil ko‘kimtir 
rangli dog‘ xosil qiladi, sezgirlik aramatik karbol kislotalar uchun 1,5 mkg, pirazolon hosilalari 
uchun 1,0 mkg) Dragendorf reaktivi (uchlamchi aromatik yoki geterotsiklik azot atomi saqlagan 
dorivor moddalar bilan qo‘ng‘ir rangli dog‘ xosil qiladi,reaksiya sezgirligi noksiron va butadion 
uchun 2 mkg, antipirin va kofein uchun 1,5 va 4,0mkg, diazepam, nitrozepam va xlordiazepoksid 
uchun 1,0 mkg).
Taxlilning olib borish xususiyatlariga ko‘ra umumiy qo‘llaniladigan reaktivlarni birin-ketin 
qo‘llash maqsadga muvofiqdir. O ‘tkazilgan tajribalar natijasida o ‘rganilgan reagentlarni kislotali, 
neytral va asos xossali dorivor moddalarni aniqlashda 
qo‘llash mumkinligi ko‘rsatilgan.Bunda 
olingan xromatogrammalarni UB-nurlar bilan nurlantirib va tavsiya etilgan reagentlar bilan birin- 
ketin ishlash lozim:
Ushbu usul faqat meprobomatni aniqlash imkonini bermaydi. Meprobomatni vanilinning 1% 
metanoldagi eritmasi bilan aniqlash mumkin.
Kofein, teobromin va teofilinni yupqaqatlam xrom atografik aniqlash.
253

---

Silikagel bilan qoplangan xromatografik 
plastinkaning (12x18 sm) 
start 
chizig‘iga 
tekshiriluvchi eritmadan tomizilib, undan 2 sm o ‘ngda start chizig‘iga standart eritma (0,01% 
kofeinning xloroformdagi eritmasi) tomiziladi. Plastinka iliq xavo oqimida quritiladi va efir- 
atseton-25% ammiak (40:20:1) erituvchilar aralashmasi bilan to ‘yintirilgan xromatografik kameraga 
tushiriladi. Kamera qopqoq bilan zich yopiladi. Erituvchi 10 sm yuqoriga ko‘tarilgandan keyin 
plastinkani kameradan olinib, 
iliq xavo oqimida quritiladi. So‘ngra Dragendorf reaktivi bilan 
purkaladi.
Amidopirinni yupqa qatlam xrom atografiya usuli bilan aniqlash.
Silikagel bilan qoplangan xromatografik 
plastinkaning (12x18sm) 
start 
chizig‘iga 
tekshiriluvchi eritmadan tomizilib,undan 2 sm o ‘ngda start chizig‘iga standart eritma tomiziladi.
Plastinka iliq xavo oqimida quritiladi va xloroform-atseton (9:1) erituvchilar aralashmasi bilan 
to ‘yintirilgan xromatografik kameraga tushiriladi. Kamera qopqoq bilan zich yopilib, erituvchi 10 
sm yuqoriga ko‘tarilgandan keyin olinib, iliq xavo oqimida quritiladi. So‘ngra 10% G ‘eSl3 
reaktivi bilan purkaladi. Xromatogrammada amidopiringa xos qo‘ng‘ir rangli dog‘lar hosil bo ‘ladi 
(Rf= 0,15-0,17).
Xininni yupqa qatlam xrom atografiya usuli bilan aniqlash.
Silikagel bilan qoplangan xromatografik 
plastinkaning (12x18 sm) 
start 
chizig‘iga 
tekshiriluvchi eritmadan tomiziladi. Undan 2 sm o‘ngda start chizig‘iga standart eritma tomizilib, 
plastinka iliq xavo oqimida 
quritiladi 
va 
efir-atseton-25% ammiak 
(40:20:2) erituvchilar 
aralashmasi bilan to ‘yintirilgan xromatografik kameraga tushiriladi. Kamera qopqoq bilan zich 
yopib, erituvchi 10 sm yuqoriga ko‘tarilgandan keyin olinib, iliq xavo oqimida quritiladi. So‘ngra 
UB-nurida nurlantiriladi so‘ng Dragendorf reaktivi bilan purkaladi. Xromatogrammada xinin b o ‘lsa, 
UB - nurda tovlanish va D ragendorf reaktivi purkalganda qo‘ng‘ir dog‘ (Rf=0,25) xosil bo ‘ladi.
M ustaqil tayyorlanish uchun savollar.
I.YUpqa qatlamli xromatografiya deganda nimani tushunasiz?
2.Ikki yo‘nalishli xromatografik jarayonni tushuntiring.
3.Qarama-qarshi fazali xromatografiya jarayoniga izox bering.
4.Ekstraksion xromatografik jarayonni izoxlang.
5. Xromatografik dog‘ deganda nimani tushunasiz?
6.Xromatografik jarayondagi start nima? Uni qanday belgilash mumkin?
7.Xromatografik kameralar qanday tanlanadi?
8. Xromatografik kameralarni qo‘zg‘aluvchi faza pori bilan to ‘yintirishni izoxlang.
9.Xromatografiyadagi front nima?
10.Rf-kattaligiga izox bering.U qanday aniqlanadi?
II.Tekshiriluvchi namuna eritmasini xromatografik plastinkaga o‘tkazish tartibini izoxlang.
12.YUpqa qatlamli plastinkalar yordamida xromatogrammalar tartibini izoxlang.
13.Moddalarni yupqa qatlamli xromatografik jarayonda taqsimlanish mexanizmi qanday?
14.Kofein, teobramin va teofillinni yupqa qatlam xromatografik aniqlash qanday bajariladi?
15.Amidopirin xususiy YUQX taxlili jarayonini izoxlang.
16.Xininni xususiy YUQX taxlili jarayonini izoxlang.
20- LABORATORIYA MASHG ULOTI. YuSYuQX USULIDA DORI 
PREPARATLARINING TA HLILI 
Laboratoriyam ashg‘ulotining rejasi
1.
YuSYuQX usulida dori preparatlarining tahlili
2. YuSYuQX qatlam sorbentli plastinkalar tayyorlash. Aktivlik darajalarini oshirish va 
aktivliginianiqlash sharoitlarini taxlil qilish.
254

---

M ashg’ulotmaqsadi:Laboratoriya mashg‘ulotida talabalarni YuSYuQX usulini 
dori moddalar 
tahlilida qo‘llashni o‘rganish.
L aboratoriya mashg’ulotini bajarish davridakutilayotgan natijalar:
Talabalarni yupqa qatlam xromatografik jarayonida sodir bo‘ladigan fizik xodisalar, usulni dori 
moddalarni aralashmalardan tozalashda, moddalar sifatini aniqlashda qo‘llash, uning axamiyati, 
yupqa qatlam xromatografik taxlil turlari, R f va Rfst ko‘rsatkichlari, uni aniqlash shartlari bilan 
tanishtiriladi.
L aboratoriya m ashg'ulotlarini o'tkazish uchun z a ru r asbob-uskunalar:Darslik, ma’ruzamatni, 
o‘quvqo‘llanmalar,xromatografik plastinkalar, kolonka, qozg’aluvchi fazalar, chizg’ich, purkagich, 
UB-lampa, turli ochuvchi reagentlar, voronka, probirkalar, reaktivlar, ko‘rgazmalimateriallarlar, 
skotch, qog‘oz
L aboratoriya jihozlari : Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
Y upqaqatlam lixrom atografiyalashusullari.K islotali, neytral, kuchsiz asos va asos xossali 
dori m oddalarini yupqa qatlam xrom atografik «skrining» usulida aniqlash.
Mashg‘ulotda talabalar kislotali neytral va kuchsiz asos xossali dori moddalarni yupqa qatlam 
xromatografik tanlov («skrining») yordamida bir-biridan ajratish va aniqlash usullari bilan 
tanishtiriladi.
SHuningdek ayrim berilgan topshiriq asosida kofein xamda uning hosilalarini yupqa qatlam 
xromatografik ajratish va aniqlash usullarini bajariladi.
Yupqa qatlamli sorbent qoplangan shisha plastinkalarda moddalarni bir-biridan oz vaqt sarflab, 
tez va oson ajratishga asoslangan bo‘lib, dorishunoslikda dori vositalari chinligini, tozaligini va shu 
asosda miqdori sifatini aniqlashda keng qo‘llaniladi.
Usul uchun sorbent va qo‘zg‘oluvchi fazani to‘g‘ri tanlash moddalar taxlilini to‘g‘ri bajarishda 
katta axamiyatga ega.
Sorbent va unga shimilgan namlik (suv) va ayrim xollarda maxsus shimdirilgan erituvchilar va 
ularning aralashmalari qo‘zg‘olmas faza xisoblanadi.
Qo‘zg‘oluvchi faza plastinkadagi qoplangan sorbent qatlami bo‘ylab xarakatlanishi jarayonida 
qo‘zg‘olmas faza saqlovchi sorbentga tomizilgan aralashma komponentlarini eritadi va ularni modda 
xarakteriga bog‘liq xolda xar xil masofalarga taqsimlab joylashtiradi.
Xromatogrammani olish uchun kamera sifatida og‘zi zich yopiladigan, tagi yassi turli xajmdagi 
shisha idishlar ishlatiladi. Idish ostiga 5-7 mm qalinlikda taxlil uchun tayyorlangan qo‘zg‘oluvchi 
faza vazifasini o‘tovchi erituvchi sistemasi qo‘yiladi. Kamera ichki xajmini erituvchi pori bilan 
to‘yintirish maqsadida, uning yon devoriga erituvchi bilan xo‘llangan filtr qog‘oz yopishtiriladi va
20-30 daqiqa yopiq xolda saqlanadi.
Kamerani erituvchi sistema 
pori 
bilan to‘yintirish tekshiriluvchi aralashmani ayrim 
komponentlarga to‘g‘ri va sifatli taqsimlanishiga yordam beradi.
YUpqa qatlam xromatografiyasi.Asosiy term inlar va variantlari.
YUpqa qatlamli xromatografiya - xromatografiyaning bu varianti shisha plastinkalardagi yupqa 
qatlamda joylashtirilgan adsorbent qavatida bajariladi.
Ikki yo‘nalishli xromatografiya - dastlab 
bir yo‘nalishlarda 
keyin unga perpendikulyar 
yo‘nalishda amalga oshiriladi. Ikki yo‘nalishli xromatografiyada jarayonlar turli xil qo‘zg‘oluvchi 
fazalarda amalga oshiriladi.
Qarama - qarshi fazali xromatografiyada qo‘zg‘olmas faza qutbsiz, masalan: sorbent qatlami 
uglevodorodlar yoki silikon shimdirilgan bo‘lishi, qo‘zg‘oluvchi faza esa qutbli bo‘lishi mumkin.
Ekstraksion xromatografiya - xromatografik jarayon bajarilgach, modda yig‘ilgan zonasidan 
birikmalarni erituvchilar bilan sorbentdan ekstraksiyalash bilan qayta eritib olib amalga oshiriladi.
Xromatografik dog‘ - xromatografik analiz qilinuvchi birikma tahminan yumaloq formada 
yig‘ilib, to‘plangan joyi.
255

---

Start nuqtasi (yoki chizig‘i) - sorbent 
qavatiga xromatografiyalanuvchi moddalarni 
o ‘tkaziladigan qism plastinka qirg‘og‘idan 2-2,5 sm masofada belgilab olinadi. Plastinka ustida 
joylashtirilgan yupqa qatlamda nuqta yoki chiziq shaklida tekshiriluvchi eritmani kapillyar naycha 
yordamida joylashtirish bilan amalga oshiriladi.
Xromatografik kameralar - qo‘zg‘oluvchi faza pori bilan xromatografik kamerani to‘yinishi
shart.
Erituvchi fronti - erituvchi sistemasi ko‘tarilib borgan chegara. R f - kattaligi start va dog‘ 
zonasining markazi va qo‘zg‘oluvchi faza fronti orasidagi masofalar nisbati, kattalik «O» dan kichik 
qiymatga ega.
Yopishtirilgan plastinkalar tayyorlashda sorbsion massani tarkibiga kiradigan biriktiruvchi 
modda sorbent va suv aralashmasidan tayyorlangan massa plastinkaga bir xil yuzada yoyiladi.
Yopishtirilmagan plastinkalarda esa bog‘lovchisiz 
sorbsion xususiyatli modda plastinka 
yuzasiga bir xil qatlamda yoyiladi.
K o‘tariluvchi xromatografiya - erituvchini kapillyar kuchi yordamida plastinka bo ‘ylab 
pastdan yuqoriga ko‘tarilishi.
Tushuvchi xromatografiya - erituvchini plastinkadan yuqoridan pastga tushishi.
Gorizontal xromatografiya - plastinkani kamerada gorizontal joylashishi.
YUpqa qavatli xromatografiya uchun adsorbentlar - YUQX uchun alohida adsorbentlar yuqori 
tozalikdagi bog‘lovchi 
qo‘shilmasi bilan xamda qo‘shimchasiz, shuningdek UB nur ta ’sirida 
nurlanuvchi 284 nm 366 nm gacha fluoressensiya beruvchi qo‘shimcha moddalar bilan birga 
tayyor xolda chiqariladi.
X rom atografik plastinkaga tekshiriluvchi aralashm a nam unasini o‘tkazish va ularni
plastinkada taqsimlanish mexanizmi.
Tayyor yupqa qatlamli xromatografik plastinkaga tekshiriluvchi bir yoki ko‘p komponentli 
eritma namunasini o ‘tkazish uchun avval plastinkaning pastki qismidan 2,0-2,5 sm yuqorisida qalam 
yoki boshqa ninasimon predmet yordamida start nuqtalari 
(yoki chiziq) belgilanadi. So‘ngra 
aniqlanuvchi eritma maxsus tomizgich yoki kapillyar yordamida start nuqtasiga 
(yoki chiziqqa) 
tomiziladi. Nuqtalar diametri 0,5 sm dan ortib ketmasligiga axamiyat berish kerak.
Eritma tomizib bo ‘lingach plastinkadan erituvchini xona xaroratida bug‘latilib, so‘ngra uni 
tayyorlab qo‘yilgan qo‘zg‘oluvchi faza pori bilan to ‘yintirilgan kameraga vertikal joylashtiriladi. 
Plastinkadagi sorbent qatlami yaxshi x o ‘llanishi uchun qatlam 0,5 sm gacha erituvchi ichiga 
tushishini ta ’minlash lozim.
Erituvchi sorbent qatlami bo ‘ylab xarakatlanishi davomida start nuqtasidagi moddalarni eritadi 
va o‘zi bilan siljitib start chizig‘idan turli masofalarga taqsimlaydi.
Erituvchining ko‘tarilish chegarasi (front) start chizig‘idan 10 -15 sm ga etganda moddalarni 
taqsimlash jarayoni tugallanadi. So‘ng plastinka kameradan chiqarib olinib, xona xaroratida quritiladi 
va moddalarning taqsimlanishi oddiy ko‘rish bilan, UB nurida, so‘ngra rangli birikmalar hosil 
qiluvchi moddalarga xos reaktivlarni purkash bilan amalga oshiriladi.
X rom atogram m ada tekshiriluvchi kislotali,neytral va kuchsiz asos xossali
m oddalarni 
aniqlash
Kislotali, neytral va kuchsiz asosli xossaga ega bo ‘lgan moddalarni aniqlash uchun quyidagi 
reagentlar tanlangan:
I.Simob sulfat eritmasi bilan so‘ng difenil karbozidni xloroformdagi eritmasi bilan purkash 
(barbitur kislotasi hosilalari bo ‘lganda ko‘kimtir rangli dog‘ xosil qiladi;sezgirlik 1 mkg).
II.G ‘eCl3 10% eritmasi (aromatik karbol kislotalar va pirazolon hosilalari bilan qizil ko‘kimtir 
rangli dog‘ xosil qiladi, sezgirlik aramatik karbol kislotalar uchun 1,5 mkg, pirazolon hosilalari 
uchun 1,0 mkg) Dragendorf reaktivi (uchlamchi aromatik yoki geterotsiklik azot atomi saqlagan 
dorivor moddalar bilan qo‘ng‘ir rangli dog‘ xosil qiladi,reaksiya sezgirligi noksiron va butadion 
uchun 2 mkg, antipirin va kofein uchun 1,5 va 4,0mkg, diazepam, nitrozepam va xlordiazepoksid 
uchun 1,0 mkg).
256

---

Taxlilning olib borish xususiyatlariga ko‘ra umumiy qo‘llaniladigan reaktivlarni birin-ketin 
qo‘llash maqsadga muvofiqdir. O ‘tkazilgan tajribalar natijasida o‘rganilgan reagentlarni kislotali, 
neytral va asos xossali dorivor moddalarni aniqlashda 
qo‘llash mumkinligi ko‘rsatilgan.Bunda 
olingan xromatogrammalarni UB-nurlar bilan nurlantirib va tavsiya etilgan reagentlar bilan birin- 
ketin ishlash lozim:
Ushbu usul faqat meprobomatni aniqlash imkonini bermaydi. Meprobomatni vanilinning 1% 
metanoldagi eritmasi bilan aniqlash mumkin.
Kofein, teobromin va teofilinni yupqaqatlam xrom atografik aniqlash.
Silikagel bilan qoplangan xromatografik 
plastinkaning (12x18 sm) 
start 
chizig‘iga 
tekshiriluvchi eritmadan tomizilib, undan 2 sm o ‘ngda start chizig‘iga standart eritma (0,01% 
kofeinning xloroformdagi eritmasi) tomiziladi. Plastinka iliq xavo oqimida quritiladi va efir- 
atseton-25% ammiak (40:20:1) erituvchilar aralashmasi bilan to ‘yintirilgan xromatografik kameraga 
tushiriladi. Kamera qopqoq bilan zich yopiladi. Erituvchi 10 sm yuqoriga ko‘tarilgandan keyin 
plastinkani kameradan olinib, 
iliq xavo oqimida quritiladi. So‘ngra Dragendorf reaktivi bilan 
purkaladi.
Amidopirinni yupqa qatlam xrom atografiya usuli bilan aniqlash.
Silikagel bilan qoplangan xromatografik 
plastinkaning (12x18sm) 
start 
chizig‘iga 
tekshiriluvchi eritmadan tomizilib,undan 2 sm o ‘ngda start chizig‘iga standart eritma tomiziladi.
Plastinka iliq xavo oqimida quritiladi va xloroform-atseton (9:1) erituvchilar aralashmasi bilan 
to ‘yintirilgan xromatografik kameraga tushiriladi. Kamera qopqoq bilan zich yopilib, erituvchi 10 
sm yuqoriga ko‘tarilgandan keyin olinib, iliq xavo oqimida quritiladi. So‘ngra 10% G ‘eSl3 
reaktivi bilan purkaladi. Xromatogrammada amidopiringa xos qo‘ng‘ir rangli dog‘lar hosil bo ‘ladi 
(Rf= 0,15-0,17).
Xininni yupqa qatlam xrom atografiya usuli bilan aniqlash.
Silikagel bilan qoplangan xromatografik 
plastinkaning (12x18 sm) 
start 
chizig‘iga 
tekshiriluvchi eritmadan tomiziladi. Undan 2 sm o‘ngda start chizig‘iga standart eritma tomizilib, 
plastinka iliq xavo oqimida 
quritiladi 
va 
efir-atseton-25% ammiak 
(40:20:2) erituvchilar 
aralashmasi bilan to ‘yintirilgan xromatografik kameraga tushiriladi. Kamera qopqoq bilan zich 
yopib, erituvchi 10 sm yuqoriga ko‘tarilgandan keyin olinib, iliq xavo oqimida quritiladi. So‘ngra 
UB-nurida nurlantiriladi so‘ng Dragendorf reaktivi bilan purkaladi. Xromatogrammada xinin b o ‘lsa, 
UB - nurda tovlanish va D ragendorf reaktivi purkalganda qo‘ng‘ir dog‘ (Rf=0,25) xosil bo ‘ladi.
M ustaqil tayyorlanish uchun savollar.
I.YUpqa qatlamli xromatografiya deganda nimani tushunasiz?
2.Ikki yo‘nalishli xromatografik jarayonni tushuntiring.
3.Qarama-qarshi fazali xromatografiya jarayoniga izox bering.
4.Ekstraksion xromatografik jarayonni izoxlang.
5. Xromatografik dog‘ deganda nimani tushunasiz?
6.Xromatografik jarayondagi start nima? Uni qanday belgilash mumkin?
7.Xromatografik kameralar qanday tanlanadi?
8. Xromatografik kameralarni qo‘zg‘aluvchi faza pori bilan to ‘yintirishni izoxlang.
9.Xromatografiyadagi front nima?
10.Rf-kattaligiga izox bering.U qanday aniqlanadi?
II.Tekshiriluvchi namuna eritmasini xromatografik plastinkaga o‘tkazish tartibini izoxlang.
12.YUpqa qatlamli plastinkalar yordamida xromatogrammalar tartibini izoxlang.
13.Moddalarni yupqa qatlamli xromatografik jarayonda taqsimlanish mexanizmi qanday?
14.Kofein, teobramin va teofillinni yupqa qatlam xromatografik aniqlash qanday bajariladi?
15.Amidopirin xususiy YUQX taxlili jarayonini izoxlang.
16.Xininni xususiy YUQX taxlili jarayonini izoxlang.
257

---

21- LABORATORIYA M ASHG'ULOTI. GAZ XROMATOGRAFIYA TAHLIL USULI 
UCHUN DORI VOSITALARINI TAYYORLASH VA CH INLIGINI ANIQLASH.
L aboratoriya mashg‘ulotining rejasi
1)GSX asbob qismlari bilan tanishtirish.
2) Detektor qurilmasi turlari hamda ular bajaradigan vazifalarini o‘zlashtirish.
3) GSX uchun namuna tayyorlash tartibi bilan tanishish.
4) Xromatogramma orqali ushlanish parametrlarini aniqlash.
5) Dori moddalar tozaligi va chinligini aniqlash.
M ashg’ulot m aqsadi:Laboratoriya m ashg‘ulotida talabalarni gaz suyuqlik xromatografiya usulini 
dori moddalar tahlilida qo‘llashni o‘rganish.
L aboratoriya mashg’ulotini bajarish davrida kutilayotgan natijalar:
Talabalarga GSX tahlil asoslarini o ‘rgatish, gaz suyuqlik xromatografiyasi uchun mos 
sorbentlarni o ‘rganish, sorbentlarga qo‘zg‘almas suyuq fazalarni o‘tkazish.
L a b o ra to riy a m ash g 'u lo tlarin i o 'tk azish uchun z a r u r asbob-uskunalar:D arslik, m a’ruza matni, 
o ‘quvqo‘llanmalar,xromatografik kolonkalar, 
kolonka, 
chizg’ich, purkagich, turli ochuvchi 
reagentlar, voronka, mikroshprits, probirkalar, reaktivlar, ko‘rgazmalimateriallarlar, skotch, qog‘oz. 
Gaz suyuqlik xromatografiyasi (GSX) moddalar aralashmasini tarkibiy qismlarga ajratib, ularni sifat 
va miqdorini aniqlashda keng qo‘llaniladi. Bunda aralashmadagi tarkibiy qismlarni bir-biridan ajralishi, 
ularning fizik-kimyoviy hususiyatlariga qarab amalga oshadi. Xromatografik kolonkada qo‘zg‘almas va 
qo‘zg‘aluvchi faza o ‘rtasida moddalar taqsimlanadi. Ular bir necha marotaba adsorbsiya, desorbsiya 
jarayonlariga uchraydi. Aralash dori vositalarini bir-biridan ajratish mahsus gaz suyuqlik xromatografik 
qurilmalarda amalga oshiriladi. Bu qurilma quyidagi qismlardan tashkil topgan:
1. Q o‘zg‘aluvchi faza manbai (gaz baloni);
2. Gazni bosimni o ‘lchab zarur bosimda uzatib beruvchi qurilma-reduktor;
3. Tekshiriluvchi aralashmani tahlil uchun yuboriladigan qism-dozator;
4. Xromatografik kolonka;
5. Kolonkadan chiqayotgan moddalarni ayrim fizik-kimyoviy xususiyatlariga asoslanib aniqlovchi 
qism-detektor;
6. Detektor o ‘zgarishini qayd qiluvchi qism-yozib oluvchi moslama-potensiometr.
Qurilmada dozator, kolonka va detektor lar alohida termostatga joylashtirilgan b o ‘lib, istalgan 
haroratda qizdirish mumkin.
Xromatografik kolonkadan chiqayotgan gaz tarkibining o ‘zgarishi detektorda seziladi va bu yozib 
oluvchi moslamada qayd etiladi. Ikki turdagi, integral va differensial detektorlar mavjud bo ‘lib, integral 
detektor signali asosan gaz oqimidagi tekshiriluvchi moddaning 
umumiy massasiga to ‘g ‘ri 
proporsionalligi asosida aniqlanadi. Detektor orqali toza gaz o ‘tganda, xromatografik qog‘oz tasmasida 
gorizontal to ‘g ‘ri chiziq chiziladi. Detektorga biror aralashma kelib tushganda gaz va ajralgan modda 
aralashmasi xromatogrammada pog‘onali chiziqlar paydo bo ‘ladi, bu pog‘onalarning balandligi ajralgan 
moddaning gaz oqimidagi miqdoriga mutonosib bo ‘ladi.
K o‘pchilik xromatograflarda asosan differensial detektorlar ishlatilib, bu detektorlar xromatografik 
kolonkada ajralayotgan moddaning miqdorini gaz oqimida vaqt birligidagi o‘zgarishini ko ‘rsatadi. 
Differensial detektorlar konsentratsion va oqimli detektorlarga bo ‘linadi.
Konsentratsion detektorlarga-katarometr misol bo ‘lib, u kolonkadan o ‘tayotgan qo‘zg‘aluvchi 
gazlarning issiqlik o ‘tkazish o ‘zgaruvchanligini aniqlaydi. Bu detektorning ishlashi qizdirilganda 
gazlarning issiqlik o‘tkazishisha bog‘liq holda elektr o‘tkazgichlarning qarshiligining o ‘zgarishiga 
asoslangan. Bunda 
elektr o‘tkazgichlar yordamida toza gaz va gazning tekshiriluvchi modda bilan 
aralashmasi orasidagi issiqlik o‘tkazish effektlari farqi aniqlanadi.
Elektr o‘tkazgichning qarshiligi asosan gaz oqimidagi moddaning konsentratsiyasiga munosib holda 
o ‘zgaradi.
258

---

Oqimli detektorlarga ionizatsion - alangali detektorlar misol bo‘lib, bunda organik moddalarni ikki 
elektrod o‘rtasidagi vodorod alangasida yonib ionlashgan radikallar hosil qilish va shu modda 
konsentratsiyasiga nisbatan ionlarning munosib ravishda oshishi bilan xarakterlanadi.
Gaz suyuqlik xromatografiyasida detektorlardan kelayotgan impulslarni potensiometrlar yordamida 
xromatografik qog‘ozlarga yozib olinadi. Detektorlardan olingan signallar gaz oqimi, hajmi yoki 
kolonkalardan ajralayotgan moddaning kolonkada ushlanish vaqti, xromatografik cho‘qqi balandligi, 
xromatografik cho‘qqi asosi, xromatografik cho‘qqi yuzasi kabi ko‘rsatkichlar bilan xarakterlanadi.
Moddaning xromatografik kolonkada ushlanish vaqti, moddani xromatografik kolonkaga yuborilgan 
vaqtidan uni kolonkadan eng ko‘p miqdorda ajralib chiqishigacha sarflangan vaqt bilan belgilanadi. Bu 
vaqt moddalarning gaz xromatografik tahlil qilishda bir xil sharoit saqlanganda moddalar sifatini 
aniqlovchi asosiy ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi.
Gaz xromatografiyasida moddalarni ajratishda qo‘zg‘aluvchi faza sifatida asosan inert gazlar: azot, 
geliy, argon; sorbentlar sifatida esa inzim g‘ishti, xemosorb, xromaton, deserb va shu kabi turli g‘ovak 
moddalar ishlatiladi.
Xromatograflardan: Svet-6, Svet-100, LXM-4, LXM-8MD, gazoxrom va boshqalar mavjud.
Ish boshlashdan avval gaz xromatografini uchiruvchi 
(dozator) blokidagi tiqinchalarni zich 
yopilganiga ishonch hosil qilish, buning uchun kichkina shyotka yordamida uchiruvchi blokidagi tahlil 
uchun modda yuboriladigan qismga (dozator) sovun eritmasi (ko‘pigi) surtiladi. Bunda havo pufakchalari 
paydo bo‘lmasligi, uchiruvchi bloki zich yopilgandan dalolat beradi. Agarda havo pufakchalari hosil 
bo‘lsa, u holda rezina tiqinchani o‘qituvchi ishtirokida almashtirish zarur. Tiqinchalarning zich 
yopilganligi butun laboratoriya mashg‘uloti davomida tekshirilib turilishi lozim.
Gaz xromatografik tahlilida avval o‘zi yozuvchi blokni diagramma tasmasini ishga tushiriladi. 
Xromatogrammani yozuvchi blok tutqichi asosiy va ko‘rsatkich barmoq bilan 3-4 sm o‘ng va chap 
tomonlarga asta-sekin suriladi, bunda pero asl holiga kelishi kerak. So‘ng mikroshprits bilan 0,5 mkl 
tozalangan suv va 0,5 mkl havo olib xromatografning uchiruvchi blokiga yuboriladi, bunda tekshiriluvchi 
moddani dozatorga yuborilishi sekundomer yordamida belgilanadi va diagramma tasmasida yuborilgan 
toza havoning egri chizig‘i paydo bo‘lishi kuzatiladi va shu egri chiziq ro‘parasiga “havo” deb yozib 
qo‘yiladi. Havo tahlili gaz xromatorafining sezgirligi darajasi - x,I da olib boriladi. Xromatografning 
sezgirligi darajasi qog‘oz tasmada tekshiriluvchi tahlil nomi qatoriga yozib qo‘yiladi. Masalan: x, I.
Suv bug‘ining hamda havoning xromatografik tahlili laboratoriya mashg‘uloti boshida, o‘rtasida va 
oxirida tekshirib ko‘riladi. Xromatograf havo yordamida tekshirilgandan so‘ng unga o‘qituvchi tomonidan 
berilgan aniq moddaning aralashmasi namunasi yoki toza holda eritma yuboriladi.
Xozirgi vaqtda bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan tayyor dori vositalarini ishlab chiqishda 
va is’temolchiga etkazib berishda olib boriladigan nazorat susaymoqda. Natijada dori vositalarini sifatini 
talabga javob bermaydigan holatlar uchramoqda. SHuningdek qalbakilashtirilgan dorilar salmog‘i ham 
oshib bormoqda. Bunday holatlarni oldini olish uchun zamonaviy, sezgir va dori vositalarini tarkibiy 
qismlari bo‘yicha sifatini hamda miqdorini aniqlash imkonini beradigan gaz xromatografik usullardan 
foydalaniladi.
Masalan: ayrim dori vositalari 
tarkibiga etil spirti kiradi. U asosan erituvchi modda sifatida 
qo‘llaniladi. Bunday dori vositalari qatoriga kamfor spirti, salitsil kislota spirtli eritmasi, bor kislotasining 
spirtli eritmasi, 5%, 10% yodning spirtli eritmalari hamda valerianka, arslon quyruq, do‘lana, karvalol va 
boshqa nastoykalar kiradi.
Ushbu dori vositalarining tarkibiga kiruvchi etil spirtini turli miqdordagi va turli konsentratsiyadagi 
eritmalari tashkil etadi. Bunday dori vositalarini ishlab chiqaruvchi korxonalar, ayrim hatoliklarga yo‘l 
qo‘ygan holatda, dori vositasi tarkibidagi etil spirtini miqdori davlat farmakopeyasi talablariga javob 
bermay qolishi mumkin. Yoki ayrim shaxslar tomonidan kichik moslamalarda ushbu dorilarga o‘xshash 
qalbaki dorilar tayyorlanishi mumkin va bu mahsulot is’temolchilarga etib borishi ham mumkin.
YUqorida qayd etilgan holatlar oldini olish uchun dori vositalarini qat’iy nazorat ostiga olish lozim. 
K o‘rsatilgan misolda etil spirtini dori vositalari tarkibida bor-yo‘qligini va miqdorini aniqlash muhim. SHu 
sababli uni zamonaviy sezgir usulda aniqlash maqsadga muvofiq. SHunday qilib, etil spirtini sifatini gaz 
xromatografik usulida aniqlashni ko‘rib chiqamiz. Buning uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim:
1. Xromatografik kolonkalarning o‘lchamlari 100 x 0,6 sm.
259

---

2. Qo‘zg‘almas fazani ushlab turuvchi qattiq faza, natriy ishqori va alkilsulfanatning 
natriyli tuzlari (0,3g dan) bilan ishlangan