R e f e r a t mavzu: Psixodiagnostika metodlari. Ekspert baholash metodi Bajard: 9-2pss-20 Davronova S. K

---

 

 

 

 

 

 

 

R E F E R A T 

 

 

Mavzu: Psixodiagnostika metodlari. Ekspert baholash metodi 

Bajard: 9-2PSS-20 Davronova S.K 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

Reja: 

1.Metod va metodika haqida tushuncha. 

2.Standartlashtirilgan va ekspert (klinik) metodlarning asosiy farqlari. 

3. Test standartlashtirilgan psixodiagnostik metod sifatida. Test turlari. 

4. So‘rov metodi va uning asosida ishlab chiqiladigan metodikalar. So‘rovnomalar 

turi . 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

1. Metod va metodika haqida tushuncha. Metod – (Yunoncha. Metodos-  tabiat 

hodisalarini  tekshirish  usuli).Psixodiagnostik  metod  –  psixologiya  fanining 

tadqiqot    usulidir.  Psixodiagnostik  metod  psixologiya  fanining  eksperimental  va 

eksperimental bo’lmagan an`anaviy tadqiqot metodlariga nisbatan o’ziga xoslikka 

ega. 

Psixodiagnostik 

metodlarning 

asosiy 

xususiyati 

shundan 

iboratki,    o’rganilayotgan    hodisaning  miqdoriy  (va    sifatiy  )  baholash 

imkoniyatining  mavjudligi  tufayli  o’lchash-sinashga    yo’naltirilganligidir.Buni 

ma`lum  qoidalarni  bajarish  natijasida  amalga  oshirish    mumkin  bo’ladi. 

Psixologiyaning  metodlari:  kuzatish,  eksperiment,  suhbat,  anketa,  test,  faoliyat 

natijalarini  tahlil  qilish,  sotsiometriya.  SHaxsning  biror  bilish  jarayonlari,  psixik 

holatlari yoki individual-psixologik xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan  aniq test 

yoki   so’rovnoma   metodika  deyiladi. 

Jahonda  psixodiagnostik  metodlarning  mingdan  ortiq  turi  mavjud  bo‘lib,  ularni 

sxematik  qarab  chiqilmasa,  farqlab  olish  juda  ham  mushkul.  Psixodiagnostik 

metodlarning  umumiy  sxematik  klassifikatsiyasini  quyidagicha  ko‘rsatib  o‘tish 

mumkin: 

Kuzatish asosidagi psixodiagnostik metodlar. 

Savolnomali psixodiagnostik metodlar. 

Ob'ektiv psixodiagnostik metodlar, bunga inson xulq-atvor reaktsiyalari analizi va 

faoliyat mahsuldorligini o‘rganish ham kiradi. 

Psixodiagnostikaning eksperimental metodlari. 

Kuzatish  asosidagi  psixodiagnostik  metodlar,  albatta,  kuzatish  olib  borish  hamda 

olingan  natijalardan  psixodiagnostik  xulosalar  chiqarishning  muvaffaqiyatli 

garovidir. Bunday kuzatishda standart sxemalar va sharoitlar kiritiladi, bunda nimani 

kuzatish, qanday kuzatish, kuzatish natijalarini qanday qilib belgilab borish, qanday 

baholash hamda sharhlash asosida xulosa chiqarish aniq belgilab olinadi. Yuqorida 

ko‘rsatib  o‘tilgan  psixodiagnostik  talablar  –  standartlashtirilgan  kuzatish  deb 

Yuritiladi.  Bunga  misol  sifatida,  qandaydir  topshiriqning  echimi  bo‘yicha  kichik 

guruhning ish faoliyatini ko‘rib chiqamiz (R.Beyls metodi bo‘yicha). 

          Sharoitni engillashtirish 

---

Muammo echimini taklif qilish 

Savollarga javob berish 

Ma'lumotlar berish 

Tushuntirib berish 

Yordam berishni taklif qilish 

Yordam so‘rash 

Tushuntirib berishni so‘rash 

Ma'lumotlar berishni so‘rash 

Savollarga javob berishni so‘rash 

Muammo echimini so‘rash 

Muammoni yanada chigallashtirish. 

Bu sxema xulq-atvorni kuzatishning 12 xil tipini qamrab olgan, unda 6ta ijobiy va 

6ta salbiy ko‘rinishlar ifodalangan. 

Kuzatish  natijalarini  miqdoriy  tahlil  qilishda  statistik  metodlarni  quyidagicha 

tartibda qo‘llash lozim: 

olingan natijalarni foizlar bo‘yicha hisoblash; 

o‘rtacha arifmetik qiymatni topish; 

o‘rtacha kvadrat og‘ishni topish (sigma); 

son qatoridagi miqdorlar tarqoqligini aniqlash (dispersiya); 

omillar  o‘rtasidagi  muayyan  munosabatlar  mavjudligini  tahlil  qilish 

(korrelyatsiya); 

metodikalar ishonchlilik darajasini aniqlash (StYudent mezoni). 

B.G.Ananevning  nuqtai  nazaricha,  psixologik  kuzatish  metodlari  psixologik 

ob`ektlar bilan operatsiyalar tizimi bo’lib,  fanning bilish ob` ektidir. Psixologiyada 

empirik metodlarni qo’llash muammosi ko’rib chiqilayotganda  ularni psixologik 

metodlar  tizimidagi  o’rnini  aniqlashdan  boshlash  kerak.    Empirik 

metodlarni  qo’llashning beshta darajasini ajratish mumkin. 

1. Metodika darajasi. 

2. Metodik qo’llanma darajasi. 

3. Metod darajasi. 

---

4. Tekshirishni tashkil qilish darajasi. 

5. Metodologik yondashish darajasi.                        

To’g`ri, «metod» atamasini turli  darajada  ishlatsa bo’ladi, masalan psixofizikada – 

o’rtacha xatolar metodi, chegara metodi bor: psixodiagnostikada – proektiv metod 

(ikkinchi  daraja);  psixosemantikada  semantik  differentsial  metod  va  repertuar 

kataklar  metodi  haqida  gapiriladi  (birinchi  daraja);  yosh  davrlari  psixologiyasida 

psixogenetik  metod  to’g`risida  bahs  Yuritiladi  va  uning  turlichaligi  –  egizaklar 

metodida (to’rtinchi daraja) ko’rsatilgan. 

Psixologik  tadqiqotda  qo’llaniladigan  usullarning  darajali  bo’lishini  G.  D.  Pirov 

taklif etgan. U metodlarni quyidagi guruhlarga bo’lgan: 

1) xususiy metod (kuzatuv, eksperiment, modellashtirish); 

2) metodik qo’llanma; 

3) metodik yondashuv. 

S.  L.  Rubinshteyn    “Umumiy  psixologiya  asoslari”da    eng  asosiy  psixologik 

metodlar  sifatida  kuzatuv  va  eksperimentni  ajratib  ko’rsatdi.  Kuzatuv  “tashqi”  va 

“ichki”ga  bo’lingan,  eksperiment  –  laboratoriya  ishi,  tabiiy  va  psixologik-

pedagogik,  qo’shimcha  metod  uning  asosiy  modifikatsiyasida  fiziologik 

eksperiment.  Bundan  tashqari,  faoliyat  mahsulini  o’rganishda  suhbat  va  anketa 

usullarini ajratib o’tdi. Tabiiyki, vaqt bu tasnifning qirralarini ta`kidladi. SHunday 

qilib,  psixologiyaning  falsafa  bilan  bog`liqligi  uni  nazariy  metodlaridan  mahrum 

qildi,  xuddi  shunday  yaqinlik  pedagogika  va  fiziologiya  bilan  bu  fanlarning 

psixologik ro’yxatga qo’shilishi bilan amalga oshirildi. 

Psixologik tekshiruvlarning keng ko’lamdagi ikkinchi tasnifini  – bolgar psixologi 

G.D. Pirov tuzgan. U mustaqil metodlar sifatida taklif qilgan kuzatuv, eksperiment, 

modellashtirish,  psixologik  xarakteristikani,  yordamchi  metodlar  maxsus  metodik 

yondashuvlarni  ta`kidlab  o’tdi.  SHu  metodlarning  har  biri  bir  qancha  turlarga 

bo’linadi.  SHunday  qilib,  masalan,  kuzatish  (aloqador)  anketalar,  so’rovnomalar, 

faoliyat mahsullarini o’rganish va boshqalarga bo’linadi. 

B. G. Ananev   G.D.Pirov klassifikatsiyasini tanqid ostiga olib, boshqasini taklif etdi. 

Hamma metodlarni u: 

---

1) tashkiliy; 

2) empirik; 

3) ma`lumotlarni qayta ishlash usuli; 

4) sharhlash metodlariga bo’ldi. 

Tashkiliy  metodlarga    B.G.Ananev  qiyosiy,  longitYud  va  kompleks  metodlarni 

kiritdi. 

Ikkinchi  guruhga  observatsion  metodlar,  eksperiment  psixodiagnostik  metod, 

faoliyat mahsullari, modellashtirish va biografik metodlar kiritildi. 

Uchinchi  guruhga  ma`lumotlarni  matematik-statistik  tahlil  qilish  metodi  va  sifat 

tahlili kiritildi. 

Nihoyat, to’rtinchi guruhni genetik va donalash metodi tashkil qildi. Ananev har bir 

metodni  aniqroq  tasvirlab  berdi.  Lekin  uning  chuqur  tahlil  qilishiga  qaramay, 

ko’pgina echilmagan muammolar uchraydi: 

Nimaga modellashtirish empirik metod bo’lib qoldi? 

Nima uchun qayta ishlash metodi tashkiliydan ajratilgan? 

Genetik  qayta  ishlash  tekshirishni  tashkil  qilishning  muhim  usuli  deb 

tushunilmaydimi? 

Shuni  eslatib  o’tish  ahamiyatliki,  bu  erda  psixologik  tekshirishning  nazariy 

metodlari ko’rsatilmagan, shu bilan birga metodlar sinfi ajratilgan, o’rni bo’yicha 

«oraliq» empirik va nazariy metodlar o’rtasida, empirik kuzatishlar ma`lumotlarni 

sharhlash va qayta ishlash metodlaridir. 

M.S.  Rogovin  va  T.B.  Zapevskiylarning  fikricha,  metod  bu  –  idrok  jarayonida 

ob`ekt    va  sub`ekt  orasidagi  ba`zi  bir  nisbatlarning  ifodalanishidir.  Ular  asosiy 

psixologik metodlarning sonlarini 6 taga birlashtirishadi. 1) germenevtik – fanning 

bo’linmagan yakka holatiga to’g`ri keladi; 2) biografik metod – psixika to’g`risidagi 

fanning yakka ob`ektiv idrokini ko’rsatish; 3) kuzatish – idrok ob`ekti va sub`ekti 

farqlanadi;  4)  o’z-o’zini  kuzatish  -  sub`ektni  oldingi  farqlanish  asosida  ob`ektga 

aylanishi;  5)  klinik  –  birinchi  o’ringa  mexanizmning  tashqi  kuzatuvchidan  ichki 

kuzatuv  mexanizmiga  o’tish  vazifasi  chiqadi;  6)  eksperiment  sub`ekti  ob`ekt 

idrokining faol qarshiligi sifatida, sub`ektning roli idrok jarayonida hisobga olinadi. 

---

Keltirilgan  tasnif  gneseologik  asos,  kelishmovchiliklarga  ega  bo’lsa  ham, 

tushunarsiz, biografik metodning ajralishi nimaga bog`liqligi bizni qiziqtiradi? 

Biroq  mualliflar  o’ylab  yoki  o’ylamay  psixologik  metodlarning  empirik 

tasnifidagina,  Germenevning  metodlari  hisobiga  modellashtirishni  qo’shishga 

majbur  bo’ldilar.  Bu  metodni  qo’llashda  “idrokning  sub`ekt  va  ob`ekti  qarama- 

qarshi”  qilib  qo’yilmaganmi?  Model  –  bu  bir  sub`ektning  boshqa  bir  sub`ektga 

oqilona  qarshiligi,  sub`ektning  ob`ektga  va  o’ziga  nisbatan  muomalasi  mumkin 

emas-ku, degan savol tug`iladi. 

Psixologik 

tekshirishning 

tasnifiy 

metodlarini 

tushuntirishda 

boshqacha 

yondashuvlar bor, lekin psixologik tekshirish empirik metod va psixologik metodlar 

orasida umuman, amalda  “teng” belgisi qo’yiladi,  ularning o’ziga xos  jihatlarini 

aniqlash qiyinlashadi. 

Psixologiyada  boshqa  fanlar  analogiyasi  bilan  uchta  metodlar  tasnifini  ko’rsatish 

maqsadga muvofiqdir: 

1.  Empirik,  tekshirish  sub`ekti  va  ob`ektining  tashqi  real  munosabatlari  amalga 

oshiriladi; 

2. Nazariy, sub`ekt ob`ektning hayotiy modeli bilan o’zaro munosabatda bo’ladi; 

3.  Sharhlash  va  tasvirlash,  bunda  sub`ekt  «tashqaridan»  ob`ektning  simvolik  – 

belgisi bilan munosabatda bo’ladi. 

Birinchi  guruh  metodlarini  ishlatishning  natijasi  ma`lumotlar  hisoblanadi,  ob`ekt 

sharoitini asboblar yordamida o’rganadi. Nazariy metodlardan foydalanish natijasi 

tabiiy til belgisi yoki ochiq sxematik shakldagi predmet haqidagi bilim  hisoblanadi. 

Nihoyat,  qayta  ishlash  –  tushuntirish  metodi  –  bu  nazariy  va  eksperimental 

metodlarni qo’llashda, ularni o’zaro munosabati natijalarining “uchrashish joyi”dir. 

Psixologik tekshirishning nazariy metodlarini sanab o’tamiz: 

1) Deduktiv – umumiydan xususiyga o’tish. Natijasi – nazariya, qonun va boshqalar. 

2) Induktiv – omillarni umumlashtirish, xususiydan umumiyga o’tish. 

3) Modellashtirish – analogiya metodini aniqlashtirish, «transduktsiya», xususiydan 

xususiyga o’tish. Natija – ob`ekt, jarayon, sharoit modeli. 

---

Psixologiyaning  nazariy  metodlarida  psixologiyaning  aqliy  etuklik  metodlarini 

saralash kerak. Aqliy etuklik ilmiy faktlar empirik qonuniyatlarga tayanmay, balki 

ta`limot muallifining faqat shaxsiy bilimida o’z o’rnini topadi. 

Modellashtirishning  ikkita  asosiy  turlari  bor:  Bular:  struktura  –  funktsionalli  va 

funktsional – strukturali. 

Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi xulq - atvoriga qarab tizimni 

aniqlab  o’tmoqchi  va  shuning  uchun  analog  tanlaydi  yoki  konstruktsiya  qiladi  – 

boshqa tizimni o’xshash xulq-atvorga bo’lgan. Bunday xulq-atvor strukturalarning 

o’xshashligi haqida mulohaza Yuritishga olib keladi. 

Modellashtirishning bunday ko’rinishi psixologik tadqiqotning asosiy metodlaridan 

hisoblanadi hamda tabiiy ilmiy psixologik tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi 

holatda modellar va obrazlar strukturalari o’xshashligida tadqiqotchi funktsiyalar va 

tashqi ko’rinishlarda va boshqalarda qandaydir umumiylikni tahlil qiladi. Bu metod 

ko’p  fanlarda  tarqalgan,  ayniqsa  solishtirma  anatomiya,  paleontologiya  va 

boshqalarda ko’p uchratish  mumkin. 

Tabiiyki, bizga boshqa odamning psixik reallik tizimini tushunish qiyin. Ammo har 

bir narsa xususiy reallikka ega, shuning uchun M.S.Rogovin va G.V.Zalevskiylarni 

germenivtik  metodlar  qatoriga  modellashtirish  metodini  kiritishga  turtki  bo’lgan 

funktsional-strukturani  modellashtirish  va  germenevtik  metodlarning  o’xshashligi 

bor. 

SHarhlash  metodlari  butun  bir  psixologik  tadqiqotda  muhim  rol  o’ynaydi.  Bu 

metodlarning  tadqiqotchi  tomonidan  egallanishi  ilmiy  dasturning  muvaffaqiyatini 

belgilab  beradi.  Psixologiyada  sharhlash  metodining  ahamiyati  V.A.Ganzen 

monografiyasida aniqroq ta`riflangan. 

Psixologik  empirik  metodlarning  yana  bir  tasnifini  ko’rib  chiqamiz.  Biz 

tadqiqotchining bilish faoliyati bilan bog`liq bo’lgan metodlarni ikki asosga bo’lgan 

edik.  Faollik-sustlik,  mablag`larning  borligi  –  muqobillik.  Psixologik  tadqiqotda 

ob`ekt faol bo’lishi mumkin, odam yoki hayvon haqida gap bo’lishidan qat`iy nazar, 

odam  sinaluvchi  sifatida  tadqiqotchi  kabi  faoliyat  sub`ekti  bo’ladi.  Empirik 

psixologik metodlarning tasnifida shu narsani hisobga olish kerak. 

---

Psixologiyada  sinaluvchi  xulq-atvorining  tahlili  va  tushunilishi  katta  ahamiyatga 

ega.  Tushunish  jarayoni  qaysidir  ma`noda  o’lchash  jarayoniga  qarama-qarshidir. 

O’lchashda tadqiqot natijalarini ob`ektlashtirishga harakat qilamiz, tushunishda esa 

aksincha,  sinaluvchining  xulq  -  atvorini  xususiy  ma`naviy  o’lchamlarida  qayta 

ishlanadi. 

Barcha psixologik empirik metodlarni ikki o’lchamli kenglikda joylashtirish qulay, 

ularning o’qlari psixologik tadqiqotning ikkita maxsus belgilarini bildiradi. 

Birinchisi  – sinaluvchi va  tadqiqotchi  o’rtasidagi  o’zaro  munosabatlarning borligi 

yoki  yo’qligi  yoki  bu  munosabatlarning  jadalligidir.  U  klinik  eksperimentda  eng 

katta va o’zini-o’zi kuzatishda eng kamhisoblanadi. 

Ikkinchisi  muolajalarning  ob`ektlashuvi  va  sub`ektlashuvidir.  Bunda  eng  chetki 

variant  sifatida  test  olish  va  boshqa  odamning  xulq-atvorini  uning  xatti-

harakatini “sezish”, empatiya   nazarda tutiladi. 

Tadqiqotchi  ikkinchi  holatda  hech  qanday  narsa  ishlatmaydi  deb  aytish  mumkin 

emas: 

ular 

bor, 

lekin 

“ichki”  –  tadqiqotchining  shaxsiy  malakasi, 

individual  xususiyatlari,  sharhlash  usullari  va  boshqalar.  Tadqiqotchi  o’lchamda 

ishlatadigan ashyolarni  boshqacha ham atash mumkin. 

Birinchisi  koordinata  o’qini  tashkil  qilib,  “ikkita  sub`ekt  –  bir 

sub`ekt” yoki “tashqi” dialog, yoki– “ichki” dialog. 

Ikkinchisi  “tashqi”  ashyolar  –  “ichki”  ashyolar,  yoki  “o’lchash  sharhlari”  o’qini 

keltirib  chiqaradi.  Bu  o’qlar bilan  tashkil qilingan  kvadratlarda  asosiy  psixologik 

empirik metodlarni joylashtirsa bo’ladi. 

Psixologik  eksperiment    bu  nuqtai  nazardan  sinaluvchi  bilan  bo’lgan  o’zaro 

munosabat, uning xulq-atvori ob`ektiv  ro’yxati bilan moslashadigan metoddir. 

Yuqoridagi  fikrlarga  asoslanib  eksperimental  psixologiya  fanining  metodlarini 

quyidagicha tasniflash mumkin: