R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

Menga tayanch nuqtasini bering, 
Yerni o‘rnidan siljitay. 
Arximed 
11.1. Asosiy xo‘jalik jarayonlarining mazmuni va ta’minot
jarayonini hisobga olish 
 
Darslikning 
3 
bob 
3.4-paragrafida 
ko`rib 
chiqilganidek, 
korxonaning mablag‘lari (kapitali) doiraviy harakatlanishning turli 
bosqichlarida bo‘lib, har xil xo‘jalik jarayonlarida: 
ta’minot, ishlab 
chiqarish va realizatsiya
jarayonlarida ishtirok etadi. 
Ma’lumki, ishlab chiqarish jarayoni kengaytirilgan ijtimoiy takror 
ishlab chiqarish jarayonidagi asosiy bosqich bo‘lib, aynan shu bosqichda 
moddiy ne’matlar ishlab chiqariladi. Lekin ishlab chiqarish jarayonidan 
oldin yaxshi yo‘lga qo‘yilgan ta’minot jarayoni bo‘lmasa, u 
muvaffaqiyatli amalga oshmaydi. 
Ta’minot jarayoni
da korxona mol yetkazib beruvchilardan asosiy 
vositalar, xomashyo, materiallar, yoqilg‘ilar va mahsulot ishlab 
chiqarish hamda ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash uchun zarur 
bo‘ladigan boshqa buyumlarni sotib oladi. Bunday tovar-moddiy 
qiymatliklar hisobda haqiqiy tannarxi bo‘yicha aks ettiriladi. Sotib 
olinadigan tovar-moddiy boyliklarning haqiqiy tannarxi ikkita asosiy 
miqdor: ularning xarid narxi va transport-tayyorlov xarajatlaridan iborat. 
Xarid narxi
– bu xaridor va mol yetkazib beruvchi o‘rtasida 
tuzilgan shartnomaga muvofiq mol yetkazib beruvchilar tomonidan 
to‘ldi-riladigan tovar hamda hisob-kitob hujjatlarida (schot-faktura; 
to‘lov talabnomasi va boshqalar) ko‘rsatilgan qiymatdir. Erkin 
iqtisodiyot sharoitida tovar-moddiy zaxiralar talab va taklif darajasidan 
kelib chiqqan holda bozor narxlarida xarid qilinadi. 
Transport-tayyorlov xarajatlari
tovar-moddiy zaxiralarini mol 
yetkazib beruvchilardan temir yo‘l, suv transporti yoki avtotransportda 
tashib keltirish, ularni yuklash va tushirish, tabiiy kamayish natijasida 
yo‘lda yo‘qolishi hamda ta’minot-savdo korxonalarining ustama 

---

272 
xarajatlaridan tashkil topadi. Transport-tayyorlov xarajatlari sanoatning 
bir qancha tarmoqlarida tovar-moddiy qiymatliklarining sezilarli qismini 
tashkil etadi. Ularning miqdori yuklarni tashish masofasi, savdo-
ta’minot korxonalarining uzoqligi, transport vositalarining turlari va 
boshqa omillarga bog‘liq. №4-«Tovar-moddiy zaxiralar» nomli 
BHMSga muvofiq transport-tayyorlov xarajatlari sotib olingan tovar-
moddiy zaxiralar qiymatiga qo‘shiladi. 
Transport-tayyorlov xarajatlari (TTX) korxona xarajatlariga joriy 
oyda sarflangan materiallar, har xil sabablarga ko‘ra chiqib ketgan 
o‘stirishdagi va boquvdagi chorva mollari qiymatiga mutanosib ravishda 
taqsimlanadi. Buning uchun sarflangan moddiy resurslarning har bir 
guruhi bo‘yicha quyidagi formuladan foydalanib, dastavval TTX 
koeffitsiyenti (K
ttx
) aniqlanadi: 
b
о
b
х
d
о
М
S
ТТХ
S
K
B
О
/
,
/
М
/
ттх
/
Х/B
о/b
ттх



, (1) 
Sttx
o/d
– transport-tayyorlov xarajatlarining oy boshiga qoldig‘i; 
TTX 
o/d
– oy davomida olingan materiallar bo‘yicha transport-tayyorlov xarajatlari 
summasi; 
Sm
x/b, o/b
– materiallarning xarid bahosi bo‘yicha oy boshiga qoldig‘i; 
Mx/b
o/d
– oy davomida olingan materiallarning xarid bahosi bo‘yicha qiymati. 
So‘ngra bir oyda sarflangan materiallarga taqsimlanadigan TTX 
summasi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

