R ah im ov a sh od iy a shu xr at q I zi ingliz va ozbek till arid a bahuvrining

Qo‘shib yasalgan so‘zlar(Zusammenbildungen)

 bu tur qo‘shma so‘zlar ikki 

leksikologik  jarayon-  vosita    asosida  yasaladi.  Ularning  komponentlaridan  biri 

yasama  so‘z  bo‘lib,  tilda  alohida  qo‘llanilmaydi.  Masalan, 

Fruehaufsteher, 

Inbetreibsetzung, blauaeugig kabilar. 

(2;45) 

Shu  o‘rinda  “bahuvrihi”  terminiga  izoh  beradigan  bo‘lsak,  “

bahuvrihi

” 

so‘zi kelib chiqish nuqtai nazaridan sanskrit tili mahsuli hisoblanadi. Bu atama eski 

hind  tilida  “

ko‘p  guruch

”  yoki  “

guruch  boyi

”    ma’nosini  anglatadi.    Bahuvrihi  

aniqlovchili  (attributiv)  qo‘shma  so‘zlarning  bir  turi  bo‘lib,  uning  ostida  inson 

shaxsi  nomlanishi  bilan  bog‘liq  holda  yasalgan  kompozita(qo‘shma  so‘z)lar 

tushuniladi. 

Ma’lumki, 

aniqlovchili 

(attributiv) 

qo‘shma 

so‘zlar 

ikki 

komponentdan (tobe, hokim) iborat bo‘lib, ularning biri ikkinchisini, ikkinchisi esa  

birinchisini  aniqlab  keladi.    Komponentlar  (qo‘shma  so‘zning      aniqlovchi  va 

aniqlanmishlari) 

qo‘llanilish 

maqsadlariga 

ko‘ra 

o‘rinlarini 

almashtirishlari(nozikbel-belinozik) mumkin. (1) 

Bahuvrihining  boshqa  attributiv  qo‘shma  so‘zlardan  farqi  shuki,  u  orqali 

ifodalanilayotgan    shaxs  (kimsa)    ma’nosi    ko‘chma  -    metaforik-metonimik 

xususiyatga  ega  bo‘ladi,ya’ni  bu  qo‘shma  so‘zlar  ostida    asosan  tirik 

shaxs(odam)ning o‘ziga xos tomoni, belgisi,  uning boshqalardan  ajralib turuvchi 

alohidaligi  tushuniladi.  Uning  yana  bir  o‘ziga  xos  tomoni  shundaki,  u 

sinekdoxa( qism orqali butunnni anglatish )orqali va umuman kishi shaxsini to‘la 

nomlaydi  va  izohlaydi.  So‘zimizning  isboti  sifatida  quyidagi  misollarga  e’tibor 

qaratishingizni  so‘raymiz:  olako‘z(  ko‘zi    ola  odam,  shaxs  nomlanishida  uning 

faqat  ko‘zlari  e’tiboga  olingan),  qirg‘iyburun(  burni  qirg‘iynikiga  o‘xshash 

shaxs,burun  orqali  nomlanayapti),    shalpangquloq  (qulog‘ining  me’yordan 

kattaligi  uchun  quloq  so‘zi  bilan  butun  boshli  bir  shaxs  nomlanayapti), 

chalishoyoq(chalish  oyoqlari  orqali  uning  egasi  nomlanilayapti)  va  boshqalar. 

Yuqoridagi misollarning barchasida odam tanasining bir qismi orqali uning o‘ziga 

diqqat  qaratilgan  ya’ni  qism  orqali    bir  butun  ifodalangan  (sinekdoxa).

  Ma’no 

ko‘chishi  (metafora)  asosida  qo‘shma  so‘z    komponentlarining  semantikasi 

e’tibordan  chetda  qoladi.  Masalan,”  xumkalla”  bahuvrihisi      ostida 

ahmoq  odam

 

---

 

 

 

33 

tushuniladi,  “xum  “va”  kalla”  so‘zning  lug‘aviy    ma’nolari  soyada  qoladi, 

ko‘rinmaydi.  Shu  ma’noda,bahuvrihilar