Qurilishda menejment

Operativ lizing
- 
lizing beruvchining, asbob-uskunaning sotuv Qiymatini 
moliyalashtirish bilan birga lizing oluvchiga xizmat ko‘rsatish, remont kilish va 
texnik konsultatsiya berish majburiyatlarini olgan notulik to‘lovli lizing hisoblanadi. 
Oxirgi yillarda 
maxsuslashgan xizmat ko’rsatish lizingi
 
keng yoyildi. Bunda 
lizing beruvchi asbob-uskunaning remonti va xizmat ko‘rsatilishiga tulaligicha 
javobgarlikni uz buyniga oladi. Lizing beruvchi bunda ma‘lum mulk yoki mashina va 
asbob-uskunaning bir turiga ixtisoslashadi. 
Tulik to’lovli lizing
- mashina yoki asbob-uskunaning ishlash tsikliga teng 
muddatdagi 
davriga 
imzolanadigan 
lizing 
shartnomasidir. 
Bunda, 
lizing 
shartnomasining asosiy davrida lizing beruvchi asbob-uskunaning tulik sotish 
Qiymatini tulaligicha oladi. Bunday kelishuvlarga misol bo‘lib, moliyaviy lizingni 
keltirsak bo‘ladi. Moliyaviy lizing operatsiyalari orasida ajratilgan va kaytuvchi 

---

lizingni aloxida ajratish kerak. Ajratilgan lizing moliyaviy lizingni murakkablashgan 
turi hisoblanadi. Ajratilgan lizing operatsiyalarida lizing firmasi ijaraga berilayotgan 
mulkning egasi mulkdor bo‘lib va mulkdorning xamma huquq va majburiyatlarini 
uzida saklab kolgan xolda operatsiyaning fakat bir kismini moliyalashtiradi. 
Moliyaviy vositalarning katta kismi koida buyicha kattarohi bank zayomlari yoki 
boshka zayom beruvchilar tomonidan ta‘minlanadi. Kaytuvchi lizing operatsiyalarida 
esa fakatgina ikki tomon katnashadi - ma‘lum mulkka ega shaxs va lizing firmasi. 
Mulkdor mulkini lizing firmasiga sotadi, sung uni moliyaviy lizing shartlariga asosan 
ijaraga oladi. 
4. 
Sotish va sotib olish, divident siyosati 
 
Xar qanday korxonaning, xissadorlik jamiyatining moliyaviy axvoli barcha 
uchun befark emas. Chunki, ularning moliyaviy axvoli davlat, xissadorliklar va 
ta‘sischilarning manfatlariga bevosita ta‘sir etadi. Shuning uchun korxonalarning 
moliyaviy axvolini baxolash katta axamiyatga ega. 
Korxonalarda mulkiy va moliyaviy munosabatlarni rasmiy xujjatlashtirish 
uchun buxgalteriya xisobi olib boriladi. Davr oxirida u moliyaviy xisobot tuzish bilan 
yakunlanadi. Xujjatning moliyaviy xisobotlari esa xar 1 xo‘jalik yili oxirida 
xissadorliklarning yoki ularning vakillarining umumiy yigilishida muxokama etiladi 
xamda tasdiklanadi. 
Xujjatning ta‘sis xujjatlari va ta‘sis shartnomasida kuzda tutilgan takdirda unga 
kredit ajratuvchi bank muassasasiga, jamiyat ixtiyoriy a‘zo bo‘lgan assotsiatsiyalarga, 
birjalarga va boshka tashkilotlarga buxgalterlik xisobining nusxasi topshiriladi. 
Uz mablagi yoki mulkini xujjat faoliyatiga safarbar etgan investor yoki kreditor 
mulkdan jamiyatning nechogli samarali foydalanganini baxolay olishi, foydaning va 
dividentning tugri xisoblanganiga ishonch xosil kilishi kerak. Moliyaviy xisobotning 
asosiy shakli buxgalterlik balansidir. 
Yangicha xisobot balansida aktivlar va passivlarning tavsifi bozor iqtisodiyoti 
munosabatlariga muvofik keladigan darajada uz ifodasini topgan. Xujjatning aktivlari 
balansda jamiyat tomonidan xisobot davrida tasarrufida bo‘lgan va uning nazoratiga 
olingan vositalar xamda bergan karzlarning Qiymati sifatida ifodalangan. 
Passiv uzilishi vositalar Qiymati va tushadigan daromadlarning kamayishiga 
olib keladigan karz xamda kreditorlik karzi buyicha jamiyat zimmasidagi 
majburiyatlardir. Aktivlar Qiymatining passivlar Qiymatidan oshishi jamiyatning 
uziga karashli vositalarini tovarlar etadi va uning Qiymati xisobot balansining 
passivida, uziga karashli vositalar manbai bulimida ifodalanadi. Shu erda jamiyat
foydasi xam uz foydasini topadi. Xujjatning yangicha balansi aktivlarning 3 ta bulimi 
va passivlarning 3 ta bulimidan iborat. Balans aktivlarining 1-bulimida asosiy 

---

vositalar nomaterial aktivlar, sarmoya sarflari va pudratchilarga berilgan avanslar, 
uzok muddatli moliyaviy kuyilmalar Qiymati ifodalanadi. Shu erda foydaning 
ishlatilishi, ziyonlar, xissador kuygan vositalar amalga oshirilgan xisob kitoblar xam 
ifodalanadi. 
Balansning aktiv kismi 2-bulimida jamiyat ixtiyoridagi moddiylashgan 
aylanma vositalar: ishlab chikarish zaxiralari Qiymati, tugallanmagan ishlab 
chikarish, tayyor maxsulotlar va boshkalar to‘g‘risidagi ma‘lumotlar beriladi. Ishlab 
chikarishdagi arzon vositalar, maxsus jixozlar va moslamalar, maxsus kiyimlar va 
poyafzal dastlabki Qiymatida ifodalanadi. Jamgarilgan emirilishi, eskirish Qiymatiga 
esa aloxida modda shaklida balans passivida ifodalanadi. 
Balans aktivlarining 3- bulimida gaznadagi va bank schetidagi mavjud pu l 
mablaglari, kiska muddatli Qiymatli kogozlar sotib olishga Qilingan sarflar va boshka 
sarmoya sarflari, tovarlar va xizmatlar buyicha debitorlik karzlari to‘g‘risida 
ma‘lumotlar jamlangan. 
Balans passivining 1-bulimida xujjatning uziga karashli aktivlari manbai tugri 
ma‘lumotlar uz ifodasini topgan. Bu erda ustav fondi, maxsus fondlar, ta‘minlash 
fondi, kelgusi davr daromadlari va balans foydasi, xisob-kitoblar va moliyaviy kapital 
kuyilmalari buyicha kreditorlik karzlarining xajmi kayd etiladi. Ushbu bulimda 
asosiy fondlar va nomaterial aktivlarining eskirishiga Qilingan ajratmalar, kam 
Qiymatli vositalar, kutilayotgan xarajatlar va to‘lovlarni koplashiga ajratilgan rezerv 
mablaglari, xam sotilmagan tovarlar savdo ustamasining jamlangan Qiymati 
foydalaniladi. 
Balans passivlarining 2- bulimida banklardan va boshka mablaglardan olingan 
kredit to‘g‘risidagi ma‘lumotlar ifodalanadi. Shu bulimda barcha turdagi uzaytirilgan 
ssudalar buyicha jamiyatning bankdan karzi to‘g‘risidagi ma‘lumotni xam ifoda 
etiladi. Balansda bank kreditlari 3 modda buyicha turlarga ajratiladi: 

kiska muddatli kreditlar (1yilga); 

urta muddatli kreditlar (1yildan 3yilgacha); 

uzok muddatli kreditlar (3 yildan ortik muddatga olingan kreditlar) 
Balans passivlarining 3 - bulimida tulash muddati yuzaga kelgan kunidan 
boshlab, 1 yil mobaynida tugaydigan kiska muddatli kreditorlik karzlari 
ifodalanadi.Ushbu bulimda tulash muddati 1 yildan oshmaydigan veksel evaziga 
olingan karzlar xam ko‘rsatiladi. Uzok muddatli veksellar bilan rasmiylashtirilgan 
karzlar esa balans passivining 2- bulimida ―uzok muddatli karzlar‖ tarkibida 
ifodalanadi. 
Balans foyda xo‘jalik faoliyatining moliyaviy natijasi sifatida xar Qanday 
jamoa uchun katta ijtimoiy-iqtisodiy axamiyatga ega. Balans foyda mazmunan brutto 
ko‘rsatkich bo‘lib, xujjat undan foydaga kuyilgan soliqni tulagan kolgan sof foydaga 
egalik kiladi.

---

Bozor iqtisodiyoti sharoitida xujjatning barqarorligi sarmoyadorlarning 
dikkatini tortishi, boshka korxonalar bilan raqobatlashga olishi uning rentabellik 
darajasiga bog‘lik. Xo‘jalikning rentabelligi uning foydaliligi bo‘lib, foyda 
summasining vositalar qiymati va sarmoyaga nisbatan foiz xisobidagi darajasini 
bildiradi. Tahlil amaliyotida 3 turdan iborat rentabellik ko‘rsatkichlari: 

maxsulot rentabelligi; 

ishlab chikarish fondlari rentabelligi; 

korxonalarga kuyilgan kuyilmalar rentabelligi -hisoblanadi. 
Ishlab chikarish fondlarining rentabelligi sotilgan maxsulot rentabelligi, 
fondlarning xajmi va tarkibi, aylanma vositalar aylanishi tezligi uzgarishi, foyda 
uzgarishi va boshka kuplab omillar ta‘sir etadi. 
Rentabellik ko‘rsatkichlari sof foyda buyicha hisoblanadi.