3. Tadbirkor va biznes kabi tushunchalar. Kichik biznes tadbirkorlikni
tarao‟iyot topishida vatanimiz va xorijiy davlatlarning tajribalari
Bizning mamlakatimizda xorijiy mamlakatlar
tajribalariga suyangan xolda,
tadbirkorlikni rivojlantirishga davlat tomonidan katta e‘tibor berilmokda. Bunda 1999
yilning 14 aprelda Oliy Majlis tomonidan Qabul Qilingan ―Tadbirkorlik va
tadbirkorlar faoliyatini kafolatlash to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi qonunini
misol qilib ko‘rsatsa bo‘ladi. Erkin raqobatga tobora keng imkon yaratish, turli
mulkchilik shakllaridagi bozor sub‘ektlar urtasida bo‘ladigan iqtisodiy huquqiy
munosabatlarni jaxon andozalari darajasida tashkil etish borasida ushbu qonun
muxim axamiyat kasb etadi.
Mazkur
qonunga binoan tadbirkorlik, oilaviy tadbirkorlik, yakka tartibdagi
tadbirkorlik, birgalikdagi tadbirkorlik sub‘ektlarining miqyosi aniq belgilab berilgan.
Bundan tashQari tadbirkorlik faoliyatini kafolatlari aniq kursatib o‘tilgan.
Xush, kichik biznes va tadbirkorlik rivojlangan davlatlarda qanday e‘tirof
etiladi va uning mohiyati nimadan iborat?
AQShda 500 tagacha xodimi bo‘lgan korxona kichik korxona bo‘lib
hisoblanadi. Germaniya va boshka G‘arbiy Evropa davlatlarida esa, 300 tagacha
xodimi bo‘lgan korxona kichik korxona hisoblanadi.
Xorijiy mamlakatlarda kichik korxonalarning ikkita tamoman uzgacha turlarga
bo‘lish mumkin:
1) hayotni ta‘minlovchi korxonalar;
2) tez usuvchi korxonalar.
Odatda kichik korxonalarning qariyib 80-90 foizi uta kichik bo‘lib, ular usish
uchun cheklangan imkoniyatlarga ega. Bunday korxonalar xayotni ta‘minlovchi
korxonalar deb yuritiladi. Ushbu turdagi korxonalarga
konsultatsion xizmat
ko‘rsatuvchi firmalar, tor doirada ixtisoslashgan dukonlar, kafe va shu kabilar kiradi.
Ulardagi xodimlar tulik bulmagan ish kuniga ega bo‘lib, firma manzillari sifatida
tadbirkorlar uz uylaridan foydalanadilar. Xayotni ta‘minlovchi korxonalar
kichik
biznes korxonasi bo‘lib, uning egasi etarli turmush darajasini ta‘minlash maqsadida
tashkil etadi.
Ikkinchi turdagi korxonalar tez usuvchi korxonalar deb nomlanadi. Ularning
bunday nomlanishiga sabab, ulraning maqsadi tezrok kichik biznes chegarasidan
chikib rivojlanishdir. Tez usuvchi korxonalar kichik biznes korxonasi bo‘lib, ular
tezkor usish tendentsiyasiga va kuyilgan sarmoyaning
yukori kaytimligiga
hisoblanadi. Odatda, bunday turkum korxonalarga bir necha kishi rahbarlik kiladi.
Tez usuvchi korxonalar yirik investitsiya manbalariga tez yakinlasha oladilar va
buning natijasini keng bozorda yangi tovarlar va xizmatlarini kiritish imkoniga ega
bo‘ladilar.
Bunday turdagi korxonalarni xar yili AQShda chop etiladigan ―Ink‖ jurnalida
e‘lon kilishadi. 1990 yili 500ta shunday kompaniyaning yillik oboroti 9,6 mlrd.
dollarga teng buldi va 56,8 ming ish joyi xosil kildi. 1990 yilda bu ro‘yxatda
―Konjentriks‖ firmasi peshkadamlik egallab, uning asosiy faoliyati ―Sharlotta‖
shaxrida (shim. Korolina shtati) elektrostantsiyalarni kurish va ta‘minlash bo‘lgan.
Ma‘lum yillarda ushbu ro‘yxatda ―Charlz Shvab‖ va ―Mikrosoft‖ korporatsiyalari
karvonboshilik kilganlar. Xozirgi paytda ushbu korporatsiyalar yuksak rivojlangan
korporatsiyalar safiga kiradi.
Ko`pgina xorijiy mamlakatlarda kichik biznesning
vujudga kelishi va
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi
davlat yordami vositasida ta‘minlanadi. Ularda bu ishda
juda katta ijobiy tajriba to`plangan bo`lib, undan bizning sharoitlarimiz va
xususiyatlarimizni hisobga olgan holda foydalanish mumkin.
Ko`pgina mamlakatlarda kichik korxonalar faoliyatini tartibga solishga umumiy
yondashishlar va asosiy yo`nalishlar xosdir. Ularga quyidagilar kiradi:
- kichik biznesni qo`llab-quvvatlashga yo`naltirilgan maxsus qonunlarni qabul
qilish;
- korxonalar faoliyatining umumiy va xususiy tomonlarini (masalan, kichik
firmalarda boshqaruv usullarini) takomillash-tirishni, biznes bilan shug`ullanishni
istayottanlarga moliyaviy yordam ko`rsatishni, kichik biznesni rivojlantirishni
ko`zda tutuvchi ma‘lum maqsadga qaratilgan davlat rejalarini ishlab chiqish;
- kichik biznesni qo`llab-quvvatlashning tarkibiy-tashkiliy xizmatlarini tashkil
qilish;
- kichik bizneslarga davlatning moliyaviy yordam ko`rsatishi (Italiyada kichik
firmalar ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruk-torlik ishlarini moliyalashtirishga katta
mablag`lar ajratiladi);
- kichik biznesni kafolatlash va imtiyozli kreditlashtirish
firmalarini tashkil
qilish (Angliyada kichik korxonalarni moliyalashtirishni ta‘minlovchi maxsus
firmalar bor, buning ustiga davlat qarzlarining 70% ni kafolatlaydi);
- kichik korxonalar faoliyatini imtiyozli soliqqa tortishni keng tarqatish
(masalan, Fransiyada har yili 10000 ga yaqin korxonalar to`liq yoki qisman soliq
to`lashdan ozod qilinadilar).
Kichik biznesni qo`llab-quvvatlash sohasidagi ba‘zi bir mamlakatlar tajribasining
qisqacha bayonini keltiramiz.
AQSH.
AQSH 1953-yildayoq butun mamlakat bo`yicha vakillarning keng
tarmog`iga ega kichik biznes ishlari bo`yicha ma‘muriyat tashkil qilingan edi, unda 4
ming xodimlar xizmat qiladi. Bu tashkilot faoliyatining asosiy yo`nalishi shaxsiy
ishni ochish
va olib borishda yordam berish, kichik biznesga kreditlar va
kafolatlangan qarzlar berishdan iborat.
O`sha yili iqtisodiyotning monopolistik sektorini davlat tomonidan tartibga
solishning huquqiy asoslarini tashkil qiluvchi kichik biznes to`g`risidagi qonun qabul
qilingan. 1986-yilda kichik korxonalarga yangi texnologiyalar, ilmiy-texnik va tajriba
konstruktorlik tashkilotlarining ishlanmalarini topshirish imkoniyatini ta‘minlovchi
qonun qabul qilingan.
Kichik korxonalarga ko`pchilik yarim hukumat tashkilotlari yordam ko`rsatadilar:
xizmatlar savdosi sohasidagi siyosat bo`yicha qo`mita, Prezident xuzuridagi xususiy
tadbirkorlik muammolari bo`yicha
max-sus komissiya, sanoat raqobatbardoshligi
masalalari bo`yicha komissiya va boshqalar.
Ko`p sonli jamoatchilik tashkilotlari – savdo palatasi, sanoatchilarning milliy
assotsiatsiyasi, savdo, qishloq xo`jaligidagi har xil assotsiatsiyalar, klublar, guruhlar va
hokazolar kichik biznesni qo`llab-quvvatlashga yordam ko`rsatadilar.
AQSHda kichik
korxonalar soliq imtiyozlaridan foydalanmaydi, ammo subsidiyalar, dotat-tsiyalar,
moliyaviy kafolatlar bilan qo`llab-quvvatlanadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
