Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

8-mavzu: Metamorfik tog‟ jinslari 
 
Murakkab fizik - ximiyaviy jarayonlarning tog‘ jinslariga ta‘sir natijasida ularning 
o‘zgarishi - metamorfizm deb ataladi. Metamorfik tog‘ jinslari magmatik va cho‘kindi tog‘ 
jinslarining strukturasi hamda mineralogik va ko‘pincha ximiyaviy tarkibining yuqori 
temperatura bosim, magmatik gaz va suv, ximiyaviy moddalar ta‘siri ostida o‘zgarishdan hosil 
bo‘lgan. Yer po‘stlog‘ida sodir bo‘ladigan metamorfizm protsessi quyidagi asosiy turlarga 
bo‘linadi: 
1. 
Dinamometamorfizm - Yer sharining dislokatsiya jarayoni tarqalgan hududlarida ko‘p 
tarqalgan. Bunda tog‘ jinslari yuqori harorat va kuchli bosim ta‘sirida, o‘z teksturasi va 
mineral tarkibini o‘zgartiradi.
2. 
Kontaktli metamorfizm - tog‘ jinslari qizigan magma va undan chiqqan mahsulotlar bilan 
bevosita tegib turgan joyida yuqori harorat ta‘siri natijasida o‘zgarishidan hosil bo‘ladi. Bu 
Yerning chuqurroq qismlarida sodir bo‘ladigan metamorfizmning boshqa turlaridan farq qilib, 
kuchsiz bosim ostida sodir bo‘ladi. Bu hodisa natijasida ohaktoshdan marmar va ko‘mirdan 
grafit hosil bo‘ladi. Gidrotermal sharoitda, ya‘ni issiq suvli Eritma ta‘sirida xloratlanish va 
serpentinlashish sodir bo‘ladi.
3. 
Regional metamorfizm - katta bosim va yuqori harorat ta‘sirida, Yer po‘stlog‘ining 
chuqur qismida katta maydonda sodir bo‘ladi. Bu metamorfizmning pastki zonalarida tog‘ 
jinslari zichlashadi va tsementlashadi. Masalan; yuqorida yotuvchi qatlamlarning bosimi, 

---

49 
temperatura ta‘sirida gillar - gilli slanetslarga, yumshoq qumlar - zich qumlarga aylanadi. 
Yerning chuqur qismlarida harorat va bosimning yuqori darajadagi ta‘siri oqibatida, 
zichlangan tog‘ jinslari yana qaytadan kristallanib ularning strukturasi va tarkibi o‘zgaradi. 
Ana shunday sharoitlarda kristalli slanetslar hosil bo‘ladi.
4. 
Pnevmogidrotermal metamorfizm - magmaning yuqoriga harakat qilib, intruziv tog‘ 
jinslarini hosil qilgan paytda undan ajralgan yuqori temperatura va bosimga ega bo‘lgan gazlar 
hamda suyuq Eritmalar ta‘sirida magmatik, effuziv va intruziv jinslarning o‘zgarishidan hosil 
bo‘ladi. Bu jarayon pnevmatolit yoki gidrotermal metamorfizm deb ataladi.
Metamorfik tog‘ jinslarining mineralogik tarkibi, ko‘pincha magmatik va cho‘kindi tog‘ 
jinslarining aynan o‘zlaridir. Metamorfik jinslarning teksturasi - slanetsli (gneyslar, gilli 
slanetslar) yoki massivli (marmar, qumtosh). Slanetsli tuzilish bir tomonlama bosim ta‘sirida 
shakli o‘zgargan jinslar uchun xarakterlidir. Ushbu metamorfik tog‘ jinslarining slanetsli 
tuzilishiga parallel bo‘lgan yo‘nalish bo‘yicha qurilish xossalari, masalan; sovuqbardoshligi, 
mustahkamligi pasayishi mumkin. Massivli (zalvorli) tekstura - har tomonlama bosim ostida 
hosil bo‘ladigan jinslar uchun xarakterli bo‘lib, bunda kerakli cho‘kindi tog‘ jinsi qayta 
kristallanish va zichlanish oqibatida yaxlit, tuzilishga ega bo‘ladi. Bunday jinslar o‘zi hosil 
bo‘lgan cho‘kindi tog‘ jinslariga ko‘ra, yuqori zichlikka ega bo‘ladi.
Qurilishda metamorfik tog‘ jinslaridan: 
Gneyslar, gilli slanetslar, marmarlar va kvartsitlar ishlatiladi. 

Gneyslar - mineral tarkibiga ko‘ra granit tipidagi jinslarga o‘xshash. Slanetsli tuzilishi 
bo‘lgani sababli uzoqka chidamaydi. Qurilishda ularni ko‘prok poydevorga tosh plitka o‘rnida, 
trotuarlarga terish uchun, kanal qirg‘oqlarini koshinlashda ishlatiladi. 

Gilli slanetslar - Gillardan tashkil topgan tipik slanetsli metamorfik tog‘ jinsi bo‘lib, rangi 
qora yoki kulrang qoramtir. Gilli slanetslar suvda ivimaydi, suv bilan aralashib ketmaydi, 
nurashga qarshi yaxshi bardosh beradi, osongina yupqa varaqachalarga (3...10mm) ajralib, 
tomga yopiladigan material sifatida ishlatiladi. 

Marmarlar - Ohaktoshlardan hosil bo‘lib, kal‘tsit Minerallarining puxta birikishidan, 
ba‘zan dolomit, marganetsli, temirli va uglerod birikmalar bilan aralashib, ularga turlicha rang 
beradi. Aralashmalar bir tekisda tarqalmaganligidan marmarlar rang - barang jilolarda tovlanib 
ajoyib ko‘rinish beradi. Marmarlarning zichligi ancha yuqori - 2900 kg/m
3
gacha, suv 
shimuvchanligi 0,7% gacha, siqilishga bo‘lgan mustahkamligi -300 MPa gacha, qattiqligi -3 ga 
teng. Marmarlarga ishlov berish oson, ularni yupqa plitalarga qirqib ajratish mumkin. 
Marmarlardan binolarning ichki qismidagi devorlarga qoplama material, zinapoya sahnlarida, 
ustunlarda, qoplama material sifatida ishlatiladi. Marmarning siniqlari esa suvoqchilikda 
pardozbop qurilish materiali sifatida ishlatiladi. Binolarning tashqi qismlarida ko‘pchilik 
turdagi ohaktoshlarni ishlatish yaramaydi, chunki tashqi ob - havo ta‘siridan (suv, oltingugurt 
gazi, issiq- sovuq) marmar yuzasining jilosi buziladi, ko‘zga tashlanib turadigan darajada 
yemiriladi (rangi o‘zgaradi, g‘ovak, g‘adir-budir bo‘lib qoladi).
-
Qumtoshlar (kvartsitlar) - qumlarning zichlanib, ko‘rinishi o‘zgargan jinsdir. U zich 
tuzilishli, kvartsli tsement bilan tsementlangan, qayta kristallangan kvartsdan iborat. Tashqi 
ko‘rinishidan - oq, qizil, to‘q olcha rang bo‘ladi, zichligi - yuqori, 2700 kg/m
3
atrofida, suv 
shimuvchanligi 0,2% dan kichik, siqilishga bo‘lgan mustahkamligi- 400 MPa gacha, qattiqligi 
7 ga teng bo‘lib, uzoqqa chidaydi. Qumtoshlar tashqi yuzalarni puxta qoplamalash uchun, 
ko‘priklarning fermalari ostida, chaqiqtosh o‘rnida, shuningdek dinasli o‘tga chidamli 
materiallar sifatida ishlatiladi.