Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalari ishlab chiqarish

zich tuzilishli-bunda to’ldiruvchilar orasidagi bo’shliqlar qotgan bog’lovchi moddalar bilan to’liq to’ldirilgan bo’ladi. Havo bo’shliqlari (pufakchalari) hajmi umumiy beton hajmining 7 % dan ko’p bo’lmaydi;
g’ovaklashtirilgan tuzilishli-bunda asosan to’ldiruv- chilar orasidagi bo’shliqlar ko’pik va gaz hosil qiluvchi yoki havo so’ruvchi qo’shilmalarni kiritish orqali g’ovaklashtirilgan qorishma bilan to’ldirilgan bo’ladi (yirik to’ldiruvchilar sifa- tida tabiiy va sun’iy g’ovakli yyengil materiallar ishlatilishi ham mumkin);
yirik g’ovakli (qumsiz yoki kam qumli) tuzilishli-bunda yirik to’ldiruvchilar bilan qotgan bog’lovchi moddalar orasida havo pufakchalari hosil qilingan bo’ladi;
yacheykali tuzilishli-bunda qotgan bog’lovchi modda va yupqa dispersli komponentlardan (qum) tashkil topgan va bir hil pufakchali yacheykalardan iborat bo’lgan tuzilishga aytiladi. Yacheykalar o’lchami 1-1,5 mm bo’lib, pufakchalarning hajmi beton hajmining 85-90 % ni tashkil qiladi. Yacheykalar gaz yoki ko’pik hosil qiluvchi qo’shimchalar orqali hosil qilinadi.
Zich tuzilishli betonlar asosan yuk ko’taruvchi, shuningdek yuqori sovuqbardoshlik, suv o’tkazmovchanlik, issiqbardoshlik va x. k. talablar qo’yiladigan zo’riqtirilgan va zo’riqtirilmagan qonstruktsiyalarni tayyorlash uchun qo’llaniladi.
G’ovaklashtirilgan, yirik g’ovakli va yacheykali tuzilishli betonlar ko’proq binolarning devor konstruktsiyalarini (devor panellari, bloklar va sh.k) va issiq saqlovchi konstruktsiyalarni tayyorlash uchun qo’llaniladi.
Betonning ko’p xususiyatlari uning zichligiga bog’liqdir ya’ni, beton zichligi tsement toshining zichligiga, to’ldiruvchilar- ning xili va tuzilishiga bog’liq bo’ladi. O’rtacha zichligi bo’yicha betonlar quyidagi turlarga bo’linadi:
juda yuqori og’ir betonlar –zichligi 6500-7000 kg/m3^.. Ulardan donasimon buyumlar (radiatsiyadan himoyalovchi bloklar, plitkalar va sh.k), murakkab o’lchamli konstruktsiyalar (bunker- larning tashqi va ichki qoplama konstruktsiyalari, suyuq va gazsi- fat radiatsiyali chiqindilar saqlanadigan omborlar) shuningdek, radiatsiyaaktiv materiallarni saqlash va tashish uchun konteynerlar tayyorlanadi. Shuningdek, ulardan yuk ko’taruvchi-transport vositalari va er qazuvchi texnikalar uchun donali kontr- yuklar tayyorlanadi;
o’ta og’ir betonlar- (zichligi 2500 kg/m3 va undan yuqori) asosan o’ta og’ir, masalan temir va cho’yan eritish shlaklari va qipiqlari (zichligi 3000-4500 kg/m3), mis eritish shlaklari, barit (zichligi 3200-3600 kg/m3), magnetit, limonit (zichligi 2800-4000 kg/m3) kabi to’ldiruvchilar asosida olinadi. To’ldi- ruvchilarning turiga qarab bunday betonlar mos holda po’lat beton, barit beton, limonit yoki magnetit betonlar va sh.k. nomlanadi. Ular asosan atom elektrostantsiyasi va kema reaktor- larini tashqi qismini qoplashda, kasalxonalarning rentgen xonalarini radiaktiv nurlanishdan himoya qilish uchun, shuningdek maxsus muxandislik inshootlari (uran rudasini qayta ishlash va boyitish korxonalari va sh. k.lar) qurilishda qo’llaniladi;
og’ir betonlar -(zichligi 1800-2400 kg/m3) zich tuzilishli to’ldiruvchilar asosida tayyorlanadi. To’ldiruvchi sifatida tog’ jinslari (granit, bazalt, marmar, diabaz va sh. k.lar) va sanoat chiqindilari (asosan tog’-kon sanoati) ishlatiladi. Bunday betonlar barcha yuk ko’taruvchi konstruktsiyalarda (balkalar, ustunlar, plitalar, poydevorlar va x.k), suv va metro insho- otlari qurilishida (tirgak devorlari, bandargoxlar, ko’priklar, tunnellar va sh.k.lar), shuningdek quvurlar, suv minoralari, elektr uzatish tayanchlari va sh.k buyumlarni tayyorlashda qo’llaniladi;
yyengil betonlar -(zichligi 500-1800 kg/m3) konstruktsiyabop- issiq saqlovchi, faqat issiq saqlovchi va konstruktsiyabop mate- rial sifatida qo’llaniladi. Ular asosan sun’iy g’ovakli (keram- zit, agloporit, perlit, ko’pchitilgan shlaklar, yyengil sanoat chiqindilari va sh. k.) va tabiiy (vulqon qumi, tuf, pemza, chig’onoqtoshlar va sh. k.) yyengil to’ldiruvchilar asosida tayyorlanadi. Yyengil betonlarning qo’llanilishi beton va temirbeton konstruktsiyalarning vaznini kamaytiradi va ularni ishlatilish sohasini kengaytiradi. Zichligi 500-800 kg/m3 bo’lgan yyengil betonlar konstruktsiyabop va asosan issiq saqlovchi, zichligi 1200-1800 kg/m3 ega bo’lganlari esa konstruktsiyabop material sifatida ishlatiladi;
juda yyengil betonlar -(zichligi 500 kg/m3 gacha) toifasiga perlitbeton, polistrolbeton, vermikulitbeton, shuningdek yacheykali betonlar (ko’pikbeton, gazbeton) kiradi. Yacheykali betonlar tarkibi tuyilgan qum, bog’lovchi, ko’pik va gaz hosil qiluvchi qo’shimchalardan iborat bo’ladi. Ko’pikbeton tsement-suv qorishmasini maxsus so’nmaydigan ko’pik bilan aralashtirib tayyorlanadi. Ko’pik tayyorlash uchun kanifol sovuni eritmasi bilan xayvonat elimi ishlatiladi. Gazbeton esa tsement-suv bo’tqasiga gaz hosil qiluvchi moddalar (alyumin kukuni, kani- fol sovuni, shlak, tuyilgan ohak va sh. k.lar) qo’shib olinadi. Bog’lovchi sifatida, asosan, oz miqdorda ohak qo’shilgan port- landtsement ishlatiladi. Juda yyengil betonlar asosan issiq saqlovchi material sifatida devor va pardadevor konstruktsiya- larini, issiq yo’qolishini nisbatan kamaytiruvchi va pardozbob- manzarali konstruktsiyalarni tayyorlash uchun qo’llaniladi.
Bog’lovchi moddalar betonning xossalarini tavsiflaydigan asosiy tashkil etuvchilar bo’lib, ularning turiga ko’ra betonlar tsementli, silikatli, gipsli, polimertsementli, shlakishqorli, polimerli va maxsus turdagi betonlarga bo’linadi.
Tsementli betonlar -turli tsementlardan tayyorlanadi va ularning aksariyati qurilishda keng qo’llaniladi. Ular orasida asosiy o’rinni portlandtsementli betonlar va ularning turli xillari (shlakli portlandtsement, putstsolanli portlandtsement, sulfatga chidamli tsement va sh.k.lar) egallaydi. Ular umumiy tsement ishlab chiqarishning asosiy qismini (80-85 % gacha) tashkil qiladi va konstruktsiyalarda foydalanish sharoitiga qarab qo’llaniladi. Shuningdek, tsementli betonlarning maxsus hillariga oq va rangli tsementlardan tayyorlangan manzarali betonlar, kengayuvchi va zo’riquvchi tsementlardan tayyorlangan betonlar, giltuproqli, kislotalarga chidamli va sh.k. tsement- lardan tayyorlangan betonlar kiradi.
Silikatli betonlar –nisbatan keng tarqalgan qurilish materiallaridan biri hisoblanadi. Bog’lovchi modda sifatida so’ndirilmagan ohak ishlatiladi. Silikatli betonlardan mayda
bloklar, yuk ko’taruvchi konstruktsiyalar, devor panellari va havo almashtirish bloklari tayyorlanadi. Ularni qotirishda avtoklav bilan ishlov berish usuli qo’llaniladi.
Gipsli betonlar olish uchun bog’lovchi modda sifatida turli navli gipslar ishlatiladi. Bunday betonlarni tayyorlash uchun faqat gips emas, balki kimyo sanoati chiqindilaridan ham keng foydalaniladi.
Gipsli betonlar namli muhitga chidamli bo’lmaganligi tufayli ular, asosan, binolarning ichki konstruktsiyalari sifa- tida (oradevorlar, osma shiftlar, pardoz elementlari va sh. k.lar) keng qo’llaniladi.
Shlakishqorli betonlar uchun bog’lovchi modda sifatida ishqor eritmasiga aralashtirilgan mayda tuyilgan shlaklardan foydalanadi. Shlakishqorli betonlar betonning yangi turlari- dan biri hisoblanib, xozircha qurilishda kam qo’llanilmoqda.
Polimerbetonlar -asosan polimerli bog’lovchilardan, ya’ni smolalar (poliefirli, epoksidli, karbamidli va sh. k.) va maxsus qo’shimchalar yordamida betonda qotadigan monomerlardan tayyorlanadi. Bunday betonlarning tannarxi qimmat bo’lganligi sababli, ulardan emirilishga chidamliligi yuqori va suvga chidamli bo’lgan betonlar ishlatilishi talab qilinadigan xollarda foydalaniladi.
Polimertsementli betonlar -tsement va polimer moddalar- dan tashkil topgan aralash bog’lovchilardan tayyorlanadi. Poli- mer sifatida suvda eriydigan smola va lateksdan foydalani- ladi. Bunday betonlar ham salbiy muhit ta’siriga chidamli hisoblanadi va yo’l qoplamalarini qurishda, ayniqsa, ta’mir- lash ishlarida samarali qo’llaniladi.
Maxsus bog’lovchili betonlar -alohida bog’lovchi moddalar asosida tayyorlanadi. Bunday betonlar yuqori harorat va kislotalar ta’siri mavjud bo’lgan joylarda qo’llaniladi. Masalan, issiqbardosh va kislotalar ta’siriga chidamli betonlar tayyorlash uchun bog’lovchi sifatida kremniy-ftorli natriy bilan suyultirilgan shisha, fosforli va boshqa turdagi bog’lovchilar ishlatiladi. Ayrim xollarda betonga maxsus
xususiyat beradigan bog’lovchi moddalar ham ishlatiladi. Ularga shisha-ishqorli, nefelinli shlaklar va sh.k.lar kiradi.
Beton tayyorlash uchun ishlatiladigan to’ldiruvchilarning turiga qarab, betonlar maxsus xususiyatlarga ega bo’ladi va mos ravishda nomlanadi. Masalan, yirik to’ldiruvchi sifatida keramzit ishlatilgan betonlarga keramzitbeton yoki agloporit ishlatilgan bo’lsa, agloporitbeton deb ataladi va x. k. Ayrim xollarda qo’llaniladigan to’ldiruvchilarning mayda-yirik- ligiga qarab ham betonlar nomlanadi. Masalan, faqat mayda to’ldiruvchi (qumlar) asosida tayyorlanadigan betonlarga mayda donali (mayda jinsli) betonlar deyladi.
Bino va inshootlarda ishlatilishi va qo’llanilish sharo- itiga ko’ra betonlar asosan quyidagi turlarga bo’linadi: oddiy betonlar; suv inshootlari betonlari; o’tga chidamli (issiq- bardosh) betonlar; yo’lbop betonlar; kislotabardosh betonlar; qumli va qumsiz betonlar; fibrobeton, vollastonitli beton va ko’p komponentli betonlar sh. k.lar.
Oddiy betonlar -bino va inshootlarning yuk ko’taruvchi va to’suvchi konstruktsiyalarida (ustunlar, to’sinlar, plitalar va sh. k.) ishlatilib, ularning asosiy ko’rsatkichlari siqilishga, egilishga va cho’zilishga bo’lgan mustahkamligi hisoblanadi. Tashqi yopma konstruktsiyalar betoni uchun esa sovuqbardoshlik ham asosiy ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi.
Suv inshootlari betonlari- muntazam yoki vaqti-vaqti bilan suv ta’sirida bo’ladigan inshootlarni qurishda qo’lla- nilib (suv xavzalari, tirgak devorlari, kanallar, tozalash quduqlari va sh. k.lar), ularga mustahkamlikdan tashqari suv o’tkazmaslik talabi ham qo’yiladi. Bunday betonlarga bog’lovchi modda sifatida putstsolanli portlandtsement yoki shlakli port- landtsement shuningdek, tarkibida uch kaltsiyli alyuminat miq- dori kam bo’lmagan portlandtsement ishlatiladi.
O’tga chidamli betonlar -sanoat xumdonlarining ichki qobiqlarini (temir eritadigan xumdonlar, sopol materiallari xumdonlari va sh. k.lar) shuningdek, issiqlik kamerasi devor- larini barpo etishda qo’llaniladi. O’tga chidamli betonlarni tayyorlashda bog’lovchi moddalar sifatida giltuproqli tsement,
turli mineral qo’shimchalar qo’shilgan portlandtsement, o’tga chidamli loy hamda suyuq shisha ishlatiladi. Bunday betonlar uzoq muddat ta’sir qiladigan yuqori texnologik harorat ta’si- rida ham o’z xususiyatlarini yo’qotmasligi lozim.
Yo’lbop betonlar- asosan beton qoplamalar, avtomobil yo’llari, aerodromlarda samolyotlarning uchish qo’nish maydon- lari, avtomobillarning to’xtash joylari, yuk omborxonalarning maydonlari va yo’laklarni qurishda ishlatiladi. Ularning egilishga, siqilishga va ishqalanishga mustahkamligi odatdagi betonlarnikiga nisbatan yuqori bo’lishi talab qilinadi. Qish mavsumida yaxmalak bo’lmasligi uchun beton yo’llar yuzasiga tuz sepiladi. Beton tayyorlashda shuni ham hisobga olish zarur shuningdek, yo’lbop betonlar etarli darajada sovuqbardoshlikka ega bo’lishi ham kerak.
Mayda donali betonlar- (qum-beton) qumlar asosida tayyorlanadigan betonlar bo’lib, ular yuqori mustahkamlikka ega bo’lgan betonlar toifasiga kiradi va asosan, yupqa qobiqli va armotsement konstruktsiyalarni tayyorlashda shuningdek, yo’l qurilishida ham samarali qo’llaniladi.
Fibrobeton-(qipiq beton) beton tarkibiga tolasimon material qipiqlari qo’shiladi. Bunday tolalarga “fibr” deyi- ladi. Tolalar metall simlardan (diametri 0,1-0,5 mm, uzunligi 10-50 mm, sirti silliq va g’adir-budirli) yoki metallmas mate- riallardan olinadigan (shisha, bazalt, kapron, asbest va sh. k.) hillarga bo’linadi. Bunday betonlarning cho’zilishga va egi- lishga, yoriqbardoshlikka mustahkamligi nisbatan yuqori hisob- lanadi va asosan yupqa qobiqli konstruktsiyalarni tayyorlashda qo’llaniladi.
Ko’p komponentli betonlar -tsement va to’ldiruvchilardan tashqari har xil maqsadlar uchun mo’ljallangan kompleks kimyo- viy qo’shimchalar (masalan, faol mineral to’ldiruvchilar, kenga- yuvchi komponentlar va sh. k.lar) qo’shib tayyorlanadigan betonlar toifasiga kiradi. Bunday betonlarda suv-tsement nisbati kam olinadi va ular yuqori mustahkamligi, chidamliligi va boshqa tavsiflari bilan boshqa betonlarga nisbatan farqlanadi.
Qotish sharoiti bo’yicha betonlar tabiiy sharoitda qotuvchi- asosan quyma temirbeton konstruktsiyalarda qo’llaniladigan va issiqliq bilan ishlov berib qotiriladigan-korxona sharoitida atmosfera bosimida (bug’ kameralarida) yoki yuqori bosim ostida (avtoklavda) kabi turlarga bo’linadi.
Betonning sifati uning xossalarini tavsiflovchi bir qator kompleks ko’rsatkichlarga bog’liq bo’ladi. Beton sifatini belgi- lovchi ko’rsatkichlar uni tashkil etuvchi materiallarning xossa- lariga, materiallar nisbatiga, tayyorlash texnologiyasiga, beton qorishmasini zichlash usullari va sh.k. bilan tavsiflanadi.
Qo’yiladigan talablarning barchasiga javob beradigan betonni olish uchun birinchi navbatda beton tarkibini to’g’ri loyihalash talab qilinadi. Agar konstruktsiyalarning turi va ishlatilish xususiyatiga bog’liq xolda betonning turi va tarkibi o’rnatiladigan bo’lsa, beton qorishmasiga qo’yiladigan talablar konstruktsiyani tayyorlash sharoitiga, texnologik xususiyatlariga va ishlatiladigan uskunalarning tavsiflari va sh.k.lar asosida aniqlanadi.
Beton va temirbeton konstruktsiyalarni tayyorlashning o’ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ishlatiladigan material- larning sifatini oldindan baholab bo’lmaydi. Betonning ke- rakli xususiyatlari konstruktsiyani tayyorlash jarayonida namoyon bo’ladi. Bunda materialni to’g’ri tanlash, konstruktsiyalarni tayyorlash uchun qabul qilingan texnologiya asosida beton tarki- bini tanlash talab qilinadi. Beton murakkab konglomeratli material bo’lib, ma’lum vaqt o’tishi va ishlatilishi jarayonida xususiyatlari sezilarli darajada o’zgarishi mumkin.