Qurbonboev Zafarbekning Jahon geografiyasi fanidan tayyorlagan kurs ishi

1.3. Xalqaro mehnat taqsimotining tarixan shakllanishi
Mehnat taqsimoti har qanday iqtisodiy tizim yoki tashkilotdagi vazifalarni ishtirokchilar ixtisoslashishi (mutaxassisligi) uchun ajratishdir. Shaxslar, tashkilotlar va davlatlar ixtisoslashgan qobiliyatlarga ega yoki ularga ega bo'lib, o'zlarining imkoniyatlaridan tashqari boshqalarning imkoniyatlaridan foydalanish uchun kombinatsiyalar yoki savdo-sotiqni tashkil qiladilar. Ixtisoslashgan qobiliyatlar asbob-uskunalar yoki tabiiy resurslarni o'z ichiga olishi mumkin, shuningdek, ko'nikmalar va treninglar va birgalikda harakat qiladigan bunday aktivlarning kombinatsiyasi ko'pincha muhimdir. Masalan, tashkilot maxsus asbob-uskunalarni sotib olish va malakali operatorlarni yollash yoki o'qitish orqali ixtisoslashgani kabi, shaxs asboblar va ulardan samarali foydalanish ko'nikmalarini egallash orqali ixtisoslashishi mumkin. Mehnat taqsimoti savdo motivi va iqtisodiy o'zaro bog'liqlik manbai hisoblanadi(2-rasm).

2-rasm. Leonard Defransning Nail zavodiga tashrifi (18-asr)
Tarixan mehnat taqsimotining kuchayishi umumiy ishlab chiqarish va savdo hajmining o‘sishi, kapitalizmning yuksalishi va sanoatlashgan jarayonlarning murakkablashishi bilan bog‘liq. Mehnat taqsimotining kontseptsiyasi va amalga oshirilishi qadimgi Shumer (Mesopotamiya) madaniyatida kuzatilgan, bu erda ba'zi shaharlarda ish joylarining taqsimlanishi savdo va iqtisodiy o'zaro bog'liqlikning kuchayishi bilan bir vaqtga to'g'ri kelgan. Mehnat taqsimoti ham ishlab chiqaruvchining ham, individual ishchining ham unumdorligini oshiradi(3-rasm).

3-rasm. CPU va GPU mehnat taqsimoti.
Neolit ​​inqilobidan soʻng chorvachilik va dehqonchilik yanada ishonchli va moʻl-koʻl oziq-ovqat taʼminotiga olib keldi, bu esa aholi sonini koʻpaytirdi va mehnatning ixtisoslashuviga, jumladan, hunarmandlar, jangchilarning yangi sinflari va elitalarning rivojlanishiga olib keldi. Bu ixtisoslikni sanoatlashtirish jarayoni va sanoat inqilobi davridagi zavodlar rivojlantirdi. Shunga ko'ra, ko'plab klassik iqtisodchilar, shuningdek, Charlz Bebbaj kabi ba'zi mexanik muhandislar mehnat taqsimoti tarafdorlari edi. Shuningdek, ishchilarning bir martalik yoki cheklangan vazifalarni bajarishi hunarmandlarni tayyorlash uchun zarur bo'lgan uzoq o'qitish davrini yo'qotdi, ularning o'rniga kam haq to'lanadigan, lekin ko'proq samarali malakasiz ishchilar keldi.
Platon respublikasida davlatning kelib chiqishi mehnat taqsimotida mujassamlangan insoniyatning tabiiy tengsizligidadir:
Xo'sh, davlatimiz bu ehtiyojlarni qanday ta'minlaydi? Bizning tana ehtiyojlarimizni qondirish uchun unga dehqon, quruvchi va to'quvchi, shuningdek, menimcha, poyabzalchi va yana bir-ikkita kerak bo'ladi. Shunday qilib, eng kam davlat to'rt yoki besh kishidan iborat bo'lsin ....
Silvermintz (2010) ta'kidlaganidek, "Iqtisodiy fikr tarixchilari Platonni, birinchi navbatda, o'z respublikasida ilgari surilgan dalillarga ko'ra, mehnat taqsimotining dastlabki tarafdori sifatida hurmat qilishadi". Shunga qaramay, Silvermintz ta'kidlaydiki, "Aflotun mehnat taqsimotining iqtisodiy va siyosiy foydasini tan olsa-da, u oxir-oqibat iqtisodiy tartibga solishning ushbu shaklini tanqid qiladi, chunki u ehtiyotkorlik va aqldan ko'ra o'zlashtirish motivlarini rivojlantirish orqali shaxsning o'z qalbini tartibga solishga to'sqinlik qiladi. "
Miloddan avvalgi 4-asrda yashagan Ksenofont oʻzining “Kiropediya” (“Kirning taʼlimi” nomi bilan atalgan) asarida mehnat taqsimoti haqida qisqacha maʼlumot beradi.
Katta shaharlarda turli hunarlar eng yuqori darajada rivojlangani kabi, saroyda ham taomlar ancha yuqori darajada tayyorlanadi. Kichik shaharlarda o‘sha odam divanlar, eshiklar, omochlar va stollar yasaydi, ko‘pincha uylar ham quradi va baribir o‘zini boqish uchun yetarlicha ish topsa, shukr qiladi. Qolaversa, ko‘p hunarli odamning hammasini yaxshi bajarishi mumkin emas. Katta shaharlarda esa, ko'pchilik har bir hunarga talab qo'yganligi sababli, erkakni boqish uchun bittasi kifoya qiladi va ko'pincha bittadan kamroq: masalan, bir erkak erkaklar uchun poyabzal tikadi, boshqasi ayollar uchun, hatto bir erkak ishlab topadigan joylar ham bor. Birov faqat oyoq kiyimlarini yamab, biri uni kesib, yana biri ustki qismini tikib, boshqasi esa bu operatsiyalarning hech birini bajarmay, uning qismlarini yig‘ish bilan kun kechiradi. Zarur bo'lganda, kim juda ixtisoslashgan vazifani bajarsa, buni eng yaxshi bajaradi.
Gippolik Avgustin tomonidan qo'llanilgan o'xshatish, mehnat taqsimoti Rim imperatorining oxirida amalda bo'lgan va tushunilganligini ko'rsatadi.
…Kumushchilar ko‘chasidagi ishchilarga o‘xshab, bir idish mukammal chiqishi uchun ko‘pchilikning qo‘lidan o‘tib, uni bitta mukammal usta tayyorlagan bo‘lishi mumkin edi. Ammo ko'plab ishchilarning birgalikdagi mahorati zarur deb hisoblanishining yagona sababi shundaki, san'atning har bir qismini ularni majburlashdan ko'ra tez va oson bajariladigan maxsus usta o'rganishi yaxshiroqdir. Bir san'atda uning barcha qismlarida mukammal bo'lish, ular faqat asta-sekin va qiyinchilik bilan erisha oladilar.
XIV asr olimi Ibn Xaldun ishlab chiqarish jarayonida mehnat taqsimotining ahamiyatini ta’kidlagan. U o‘zining “Muqaddima”sida shunday deydi:
Alohida insonning kuchi unga zarur bo'lgan (oziq-ovqat) olish uchun etarli emas va uni yashash uchun zarur bo'lgan darajada ta'minlamaydi. Agar biz mutlaq minimal oziq-ovqat deb hisoblasak ham... bu miqdordagi oziq-ovqatni faqat ko'p tayyorgarlikdan so'ng olish mumkin edi... Shunday qilib, u o'z hamkasblari orasidan ko'plab kuchlarni birlashtirmasdan qila olmaydi, agar u oziq-ovqat olishni istasa. o'zi va ular uchun. Hamkorlik orqali bir qancha shaxslarning o'z sonidan bir necha barobar ko'p ehtiyojlarini qondirish mumkin.
Ser Uilyam Petti (4-rasm) mehnat taqsimotiga e'tibor bergan birinchi zamonaviy yozuvchi bo'lib, uning Gollandiya kemasozlik zavodlarida mavjudligi va foydaliligini ko'rsatdi. Klassik tarzda kemasozlikdagi ishchilar kemalarni birlik sifatida qurib, birini boshqasini boshlashdan oldin tugatishadi. Ammo Gollandiyaliklar uni ketma-ket kemalar uchun bir xil vazifalarni bajaradigan bir nechta jamoalar bilan tashkil qilishdi. Muayyan vazifani bajarishi kerak bo'lgan odamlar siyosiy iqtisod bo'yicha yozuvchilar tomonidan keyinchalik kuzatilgan va oqlangan yangi usullarni kashf etgan bo'lishi kerak.