“Qul Ubaydiy asarlarida dunyoqarash va tariqat masalalari” reja kirish

Xoja Ahmad Yassaviy
ijodi bilan 
boshlanib, uning maktabi vakillari oʻz davrida koʻpchilikni tashkil etgan. 15-16 
asrlarda Buxoro adabiy muhitida shoh va shoir sifatida eʼtirof 
etilgan 
Ubaydiy
hikmatlarida mutasavvif ijodkor yoʻlini davom ettirish koʻzga 
tashlanadi.
Uning adabiy meʼrosida hikmatlardan boʻlak gʻazal, ruboiy, tuyuq, 
masnaviy, muammo, noma janrlari oʻrin olgan. Shoirning “Vafo qilsang” toʻplami 
1994-yilda nashr etilgan boʻlsada, u ijodiy salohiyati toʻla oʻrganilmagan 
ijodkorlar safidadir.
Muhammad Hamzaxon Abdullayev va Jamoliddin Abdullayev tomonidan 
nashrga tayyorlangan Ubaydiyning “Hikmatlar” kitobi Oʻzbekiston Respublikasi 
Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi, Oʻzbekiston 
jahon tillari universiteti, Oʻzbekiston musulmonlar idorasi bilan 
hamkorlikda“Movarounnahr” nashriyotida chop qilindi.
Hadis, fiqh, tasavvuf ilmining bilimdoni boʻlgan Ubaydiy hikmatlari nodir 
qoʻlyozmalar qatoridan qimmatli ommaviy asarlar safiga kirdi. Kitobning qiymati 
shundaki, unda tabdil qilingan qoʻlyozmaning faksimile nusxasi, arabiy va forsiy 
atamalar lugʻati va izohlari ham oʻrin olgan.
Shoh va shoir qismati haqida kelgan tarixiy va ilmiy manbalarning xabar 

---

berishicha, Ubaydiy arab va fors tillarini bilgan, turkiyda Qurʼonning tafsirini 
bitgan, fiqh va tasavvuf ilmini chuqur egallagan, 18 yoshida Buxoro taxtiga oʻtirib, 
jasur, tadbirkor, mohir sarkarda sifatida tanilgan.
Adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul Ubaydiy sheʼriyatda Yassaviy 
va Boqirgʻoniy, Lutfiy va Navoiy anʼanalariga tayangan, ayni paytda, ularni oʻzaro 
uygʻunlashtirishga kuch sarflagan shoir deb baholaydi. Boisi uning sheʼriy 
uslubida soddalikka moyillik, xalqchillik va aruz vaznining goʻzal ohanglari, 
mumtoz lirikaning maʼnaviy sanʼatlari bilanbirga uygʻunlashib ketgan.
Hikmatlar masnaviy, toʻrtlik shaklida yozilgan boʻlib, ayrimlari toʻla arab 
tilida boʻlgani uchun ostidan tarjimasi keltirilgan. Shu bois ularni tushunish 
qiyinchilik tugʻdirmaydi. Ammo Qurʼon va hadis ilmlarini puxta bilish, Yassaviy 
ijodi bilan yaqindan tanish boʻlish, tasavvufiy tushunchalarni bilmasdan, maʼnaviy 
sanʼatlardan xabardor boʻlmasdan Ubaydiy hikmatlaridagi asl maʼnoni anglab 
boʻlmaydi. Uning sheʼriyatida nafsga qarshi kurash, Yaratganga sodiq oshiq 
boʻlish sifatlari, ishqi ilohiy bilan koʻngilni tozartirish, ruh qushini vasl avji sari 
parvoz qildirish asosiy mavzu yoʻnalishini belgilab bergan.
Oʻqish-oʻrganishning natijasi olimlikdir. Ammo olimlikning oʻzigina kishini 
ulugʻlamaydi. Uning amali boʻlsa, atrofidagilarga manfaat yetadi. Shu manfaat uni 
Ollohni sevuvchilar toʻdasiga olib kiradi. Yoʻqsa, har qancha ilm uni johilga 
aylantiradi, kibrga yoʻl ochadi. Bu fikrni Ubaydiy shunday ifodalaydi: 
Olim kishi ilmi bila amal qilsa,
Rabboniyun zumrasinda doxil boʻlur.
Ilmi bila amal qilmas olim, biling, 
Nodonlarga doxil boʻlur, johil boʻlur.
Kitobdan oʻrin olgan 27-hikmatda oʻzbek folklorida donolik timsoli 
sanalgan Luqmoni Hakimga xudo tomonidan berilgan toʻrt ming hikmatdan toʻrt 
yuzini saylab olganini aytadi. Ana shu toʻrt yuzning orasidan ham toʻrttasini xush 
koʻrib tanlaydi. Bular quyidagicha izohlanadi: 
Ikkisin oning unuttum, ey rafiq, 
Ikkisin unutmadim, qatʼan yano. 
Tengrini unutmadim, biri budur, 
Biri oʻlumni jahonda doimo. 

---

Ikki kim unuttum oning, biri bu, 
Yaxshilikdur kim qilib men xalqaro.
Biri budur kim, manga qildi sitam, 
Oni ham yor unuttim mutlaqo.
Hikmatning vazifasi ibratdir. Unutilgan yaxshilik va zulm, esda saqlanishi 
lozim boʻlgan tangri va oʻlim Ubaydiy kitobxoniga anglatmoqchi boʻlgan ibratli 
hikmatidir. “Hikmatlar” 1786 baytdan iborat, 235 dan ziyod hikmat, diniy-
tasavvufiy, axloqiy-didaktik ruhdagi«Salavotnoma», «Sabrnoma», «Zavqnoma», 
«Gʻayratnoma» kabi noma janri rivojida ahamiyatli boʻlgan sheʼrlar, tarjeband, 
masnaviy, ruboiy, matlaʼlar oʻrin olganligi Ubaydiy adabiy merosining serqirra 
ekanini namoyon etadi. Hikmatlar majmuasi Turkiyaning “Nuri Usmoniya” 
kutubxonasida saqlanayotgan devon asosida tayyorlangan.