Qubla-batis Aziya

TEMA: QUBLA BATIS AZIYA

MAQSETI: Tu`slik batis Aziya regioni du`n`ya siyasıy xaritasıda tutgan ŏrni. Tu`slik batis Aziya regionida 17ta g`a`rezsiz ma`mleketlar. Ma`mleketlarning aymaqi, Ekonomikalıq geografiyalıq ŏrni, Ma`mleketlar ŏrtasıdagi tafovutlarni, ta`biyiy resurslar menen ta’minlanganlik darajasıni, aholi ŏrtasıdagi tafovutlar, xŏjalik tarmoqlarıning rawajlaniwidagi sebep va oqibatlarıni talabalar bilimini oshirishda bilim va kŏnikma hosil qilish.

Metodik ta’minot: Dunyo siyasıy xaritası, atlas, adabiyotlar, namunaviy dastur, isshi dastur.

TEMA rejası:

1. 
   Tu`slik batis Aziya aymaqi, shiyeraları, Ekonomikalıq geografiyalıq ŏrniga tavsif
   
2. 
   Tabiyiy sharayati va resursları
   
3. 
   Xalqı
   
4. 
   Xŏjaligining qa`liplesiwi va rawajlaniwi
   
5. 
   Transporti
   
6. 
   Sırtqı Ekonomikalıq baylanisları
   

Maydani –6.8 mln.km²

Xalqı –170 mln. adam

Bu regionda butun kapitalistik du`n`yada jaylasqan neftning 2/3 bo`limi va gazning yarmiga yaqini jaylasqan. X1X asrda qubla batis Aziya Ma`mleketları ustidan xukumronlik qilish ushun Ulli Britaniya menen Frantsiya ustida qarama-qarshilik boshlandi. Regionda Angliya 1-shi bŏlib Adenni 1839 jil bosib olgan va Britaniyaning harbiy den`iz bazasıga aylantirgan. X1X asr oxirlarıda Ulli Britaniya Arabiston yarim orolidagi va Fors qŏltig’idan va Kiprni ŏzining mustamlakasıga aylantirdi. Angliya ma`mleketi Afg’oniston menen ham shartnoma tuzdi. Eron ham yarim mustamlaka ma`mleket bŏlib qoldi. 2-shi jahan urushidan keyin kapitalistik ma`mleketlar ŏzlarıning mustamlakasıdan ajraldi.

Osmon Usmoniy imperiyası vujudga keldi. Osmon imperiyası ag’darilgandan keyin 1919 jil Yemen ma`mleketi ozodlikka erishdi. 1962 jil Monorxiya ag’darib tashlandi va respublika deb e’lon qilindi. 1928 jili Yemen menen SSSR ŏrtasıda dŏstlik baylanissi va sawda-sotiq bŏyisha bitimga kelishildi. 1932 jili g`a`rezsiz Saudiya Arabistoni qirolligi paydo bŏldi. (1-shi jahan urushigasha territoriyasıning bir bo`limi Turkiya xukumronligi ostida bŏlgan). 1923 jil Turkiyada Monarxiya ag’darilgandan keyin qubla batis Aziyada birinshi burjuayziya respublikası paydo bŏldi. 1919 jili Afg’oniston xalqı siyasıy g`a`rezsizlikka erishdi. 1973 jili Monorxiya tuzumi tugatildi. 1978 jili DRA (ADR) deb e’lon qilindi. Eronda ham yarim mustamlaka tugatildi. 1921 jil Eron-Sovet bitimiga qŏl qŏyishdi. 1979 jili Eronda Monarxiya regionini ag’darib tashlab Islom respublikası deb e’lon qildi. Suriya 1941 jili nomiga-gina ŏzini olib shiqib ketganidan keyin erishdi. 1980 jili SSSR menen Suriya ŏrtasıda dŏstlik va hamkorlik bitimi tuzildi.

Livan 1943 jili respublika deb e’lon qilindi. 1946 jili shet el okupontlar shiqib ketishdi. 1921 jili Iroq qirolligi vujudga keldi. 1932 jili Iroq Angliya xukumronligidan nomiga-gina ozod bŏldi. U erda ŏzining harbiy bazasıni va siyasıy boshqarishni saqlab qoldi. Imperalizmga va Feodolizmga qarshi revolyutsiya natijasıda 1958 jili Iroq respublikası bŏldi. 1972 jili SSSR Iroq dŏstlik shartnomasıni tuzdi. 1946 jili Transiardaniya Monarxiyası siyasıy g`a`rezsizlikka erishdi. (1950 jildan Ioredaniya). 1947 jili Palestinda Ulli Britaniya mandati sheklandi. BMTning bosh assnatliyasıning qarori menen bu erda 2ta ma`mleket tuzilishi kerak bŏldi. Ierusalim qalası ma’muriy oray qilib ajratildi. 1948 jili Evreylar ma`mleketi Isroil e’lon qilindi. Palestin Arab – Isroil urushda Isroil ma`mleketi AQShga va xalıq aralıq Sionizmga tayanib Arab territoriyasıning 7 ming km<sup>2</sup> gasha yarimini bosib oldi. 1967 jili Isroil qŏshinları Suriya, Iordaniya va Misr ma`mleketlarıga xujum qildi va 68 ming km² territoriyani tortib oldi. 1980 jili BMT qaroriga qarshi shiqib Isroil ma`mleketi Iorusalimni poytaxt qilib oldi. Livan ma`mleketiga va Falastin ozodlik birlashmasıni yŏq qilish va Suriya menen baylanissini yŏq qilish MAQSETIda urush basladı. Livan Paytaxti Bayrutni bombardimon qildi va Arablarni ŏldirdi. Natijada Palastinliklar Sabro va Shomil lagerlarıga qoshishga majbur bŏldi. 1960 jil Kipr orolida avvalgi Britaniya mustamlakası ŏrniga respublika paydo bŏldi.

60 jillarda turklar menen Kiprlotning ŏrtasıda kelishmovshilik kelib shiqdi va natijada 1974 jili orolning 40% territoriyasıni Turkiya bosib oldi. 1983 jili arqada “G`a`rezsiz ma`mleket” e’lon qilishdi va shet el harbiylarıni shiqib ketishini talab qildi. 1961 jili Britaniya mustamlakası bŏlgan Kuvayni qirolligi g`a`rezsiz deb e’lon qilindi.

1967 jili Adenda Britaniya siyasati va den`iz harbiy kushlarıni yŏqotish ushun ozodlik kurashi va qubla Yemen respublikası deb keyinshalik esa Yemen xalq Dalig respublikası deb nomlandi.

1970 jili Omon sultonligi tashkil topdi shungasha Britaniya qŏl ostida bŏlgan Maskan sultonligi va Omon imomligi birlashtirildi. 1971 jili bu regionda oxirgi Britaniya mustamlakasıda bŏlgan Baxreyn, Katar va Birlashgan Arab Amirligi ma`mleketları ozodlikka erishdi. 1980 jili Eron-Iroq urushi sebepi 1) maydon va shiyera. 2) Din (Shia-Sunit)