Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

[Qozoq xalq sheʼriyatining shakllari haqida]
Ish chop etilgan: CNE. T. 1, p. 280-286. Avtograf quyidagi joyda saqlanadi:
TsGALI, f. 118, kuni. 1, № 469, l. 6, 21-22. Birinchi marta 1904 yilda N. I. Veselovskiy tomonidan nashr etilgan (223-231-betlar). Maqola 1855-1856 yillarga to'g'ri keladi .­

1. 
   Erkokche va Erkosay, aks holda Ir-Kokshe, Ir-Goshe va Ir-Kusai (Ku shay ­), Ir-Gosai (Goshai) va boshqalar; - o'ng Erko'kshe va Yer Kosai - u a k qabilasidan bo'lgan afsonaviy qahramonlar («Qirg'iz nasabnomasi» maqolasining 22-bandiga qarang), qozoq qahramonlik eposining eng mashhur personajlari. ■Qarang: Kopeev J. Yerkokshe.-ROBAN, № 929; Potanin G. N. Kazak-qirg'iz va Oltoy afsonalari, afsonalari va ertaklari.- ZhS . 1917, 2-3, b. 80-85.
   
2. 
   Eslatmaga qarang. 5-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".
   
3. 
   Nurumboy — Qozogʻistonning shimoliy viloyatlaridan boʻlgan xalq oqini.
   
4. 
   Axmet Jantyurin - To'rg'ay va Aqto'be jazaxlarining sulton hukmdori.
   

⁴ a To'xtamish haqida , izohga qarang. 21-moddaga. «Qirg‘iz nasabnomasi», E d i g e haqida - eslatma. 35-modda. "Sayohat kundaligi..."

5. 
   Parcha qozoq tilining zamonaviy imlo qoidalariga muvofiq berilgan.
   
6. 
   Janak (19-asrning 1-yarmi) - mashhur qoʻshiqchi-improvizator, hikoyachi va qadimiy epik sheʼriyat saqlovchisi, qoʻbizchi musiqachi.
   
7. 
   Oygʻanim (1785-1856) — Xon Valining bevasi (“Qirxiz nasl-nasabi” maqolasining 4-bandiga qarang), Choʻqon Valixonovning buvisi.
   
8. 
   Shubhasiz, bu xonanda Azharga tegishli.
   
9. 
   K a va m bizning zamonamizdagi a y ty s bilan bir xil. Kaimdasu - og'zaki va she'riy musobaqaga kirish.
   
10. 
    Kara-Ulen - qisqa hikoyalar ko'rinishidagi poetik janr, odatda turli tarixiy epizodlar haqida.
    
11. 
    U len (lit.: qo'shiq) keng ma'noda - lirik : ^: yoki nasriy turdagi qo'shiqlarning barcha turlari.
    
12. 
    O‘rinbay Qorovul urug‘iga mansub Ko‘kchetov qozoqlaridan bo‘lgan mashhur oqin-improvayder.
    

¹¹³ Toʻgʻri Shozhe (1807-1895), mashhur oqin- ­improvayder, koʻplab sheʼr va ashulalar muallifi Koʻkchetov qozoqlaridan ­atigay rolidan chiqqan.
¹⁴ Seyid Battal-g‘ozi diniy aqidaparastlik ruhi bilan sug‘orilgan turk dostonining qahramoni .­

15. 
    Jigitlar, keling, Vatanni qidiramiz,
    

Keling, Ko'kto'beni [yerning] markazidagi diqqatga sazovor joyga aylantiraylik,
Va agar, fuqarolar, tinglashga dangasa bo'lmasangiz,
Keyin Qo‘zi-Ko‘rpesh va go‘zal Bayon haqida qo‘shiq kuylayman.

19. 
    Frants (Fyodor Ivanovich) Erdman (1793-1863) - sharqshunos, 3818 yildan Qozon universiteti professori.
    

17. 
    Bu quyidagi nashrga tegishli: "Kuz-Kurpyach": Boshqird hikoyasi ­, boshqird tilida bir kuraychi tomonidan yozilgan va hs tarjimasi, Rifey tog'lari vodiylarida rus tili. Tarji.: N. Belyaev. Qozon, 1812 yil.
    
18. 
    Afsuski, Ch.Valixonov tomonidan Janak baytidan qilingan “Qo‘zi-Ko‘rpesh va Bayon-Sulu” tarjimasi haligacha topilmagan; ehtimol u ­G. N. Potaninning ko'plab arxivlaridan birida saqlanadi.
    
19. 
    Quyidagi nashr nazarda tutilgan: [Djalai ri]. Bu yilnomalar to'plami ­. Qozon, 1854 (Sharq tarixchilari kutubxonasi, prof. I. N. Berezin nashriyoti. 2/2).
    
20. 
    Bu yerda Ch.Valixonov hikoyachi (zhyrshi)ning farqini tushuntiradi. asosan qadimiy dostonlarni kuylagan , oʻz asarlarini ekspromtlik bilan yozadigan qoʻshiqchi improvizator (oqin) .
    
21. 
    Gap quyidagi nashrlar haqida ketmoqda: Baber-name yoki Sulton Baberning eslatmalari. N. I [lminskiy] tomonidan asl matnda nashr etilgan. Qozon, 1857; Sheybaniya-da: I. Berezin tomonidan nashr etilgan tarjima, eslatma va ilovalar bilan jagatay shevasida mo'g'ul-turklarning tarixi . ­Qozon, 1849 (Sharq tarixchilari kutubxonasi*, prof. I. N. Berezin nashriyoti. 1).
    
22. 
    Matn buziladi.
    

Koʻkotayxonning oʻlimi...
Chop etilgan: CNE. T. 2, p. 90-100. Qo'lyozma saqlanadi: TsGALI " f. 159, kuni. 1, d.179, l. 15-22. 1903 yilda tarjimaning bir qismi nashr etilgan: ZVORAO, 15-jild, №. 1, p. IX-XV. Asar 1904 yilda N. I. ­Veselovskiy tomonidan toʻliq nashr etilgan (208-222-betlar).

1. 
   Eslatmaga qarang. 53-modda. "West End ..."
   

^1a Eslatmaga qarang. 1-moddaga. "An'analar va afsonalar ..."

2. 
   Bu erda, Kukotayning afsonaviy vasiyatiga ko'ra, ­Janubiy Sibir * Qozog'iston va O'rta Osiyoning qadimgi turkiy qabilalari orasida keng tarqalgan juda qadimiy dafn marosimi qayd etilgan. Marhumning jasadini uzoq masofaga olib oʻtishda goʻshtni suyakdan ajratish, teriga oʻrash kabi marosim harakatlari 18-asrgacha boʻlgan.
   
3. 
   Yog'och qabr qoldiqlari juda keng tarqalgan; sezilarli miqdorda: ular Semirechye (Besshatir va boshqalar), Tyan-Shan tog'larida, Irtish va Oltoy tog'larida (Paziriq qo'rg'onlari) topilgan.
   
4. 
   Hayvon yog'idan xom g'isht ishlab chiqarish ­qozoqlar va qirg'izlar orasida keng tarqalgan. Loy va yog 'aralashmasi binoning sezilarli mustahkamligi va mustahkamligini ta'minlaydi.
   
5. 
   Gap anʼanaviy uslubda nay, jingalak (qoʻshkar-muyuz) va boshqa bezak naqshlari koʻrinishida qilingan binoning portal qismining meʼmoriy bezaklari haqida bormoqda .­
   
6. 
   Kul-Tegin sharafiga Oʻrxun bitiklarida ham maʼlum boʻlgan anʼanaviy sheʼriy obraz (7—8-asrlar).
   
7. 
   Turkiy xalqlarda o‘lganlarni 7, 40 va 90 kundan keyin, so‘ngra bir yildan so‘ng yodga olish odat tusiga kirgan.
   
8. 
   Ya'ni qirg'iz urug'idan Ktai (Xytay).
   
9. 
   Buyuk Trizna har yili o'tkaziladigan xotira bayramidir. Shu sanada ­katta bayram uyushtiriladi (Koʻkotayxonning yozishicha, “Manas” dostonida tasvirlangan bayramga oʻxshash), ­qabr inshooti oʻrnatiladi va marhumning bevasi motam kiyimini yechib tashlaydi^
   

^9a Eslatmaga qarang. 40-modda. "Sayohat kundaligi..."

10. 
    Eslatmaga qarang. 59-modda. "Sayohat kundaligi..."
    
11. 
    Jurgʻa — Sharqiy Qozogʻistondagi Irtishning chap irmogʻining nomi.
    
12. 
    Xon togʻi (Xantau) — Chingiz tizmasining qadimiy nomlaridan biri; endi bu uning eng baland cho'qqisining nomi.
    
13. 
    Issiqko‘ldan Oltoy va Yuqori Irtishgacha bo‘lgan qadimgi qirg‘izlarning ko‘chmanchi yo‘li yorqin tasvirlangan . ­“Manas” eposidagi koʻchmanchilar karvonining boshlangʻich nuqtasi ­Issiqkoʻl viloyatida joylashgan Qoʻziboshi traktidir.
    
14. 
    Ichki Xon - aniqki, qirg'izlarning bir qismi erta o'rta asrlarda yashagan Yuqori Obdan Yeniseygacha bo'lgan hududning nomi . “Manas” dostonida
    

Tyan-Shan, Qorakorum va Pomir-Oloy tizmalarining orqasida joylashgan "Ichki Xon" (yoki "Ichki mintaqa") mamlakatiga ishora qiladi.
¹⁴ a Eslatmaga qarang. 98-modda. "Oltishar davlati haqida ..."

15. 
    Eslatmaga qarang. 44-modda. "West End ..."
    

110. 
     Giperbolik ifoda, ya'ni odam haddan tashqari och qolganda, u qayin sharbatidan foydalanadi.
     

17. 
    Kolekeyak (kolekei) - erigan suv to'planadigan keng havza.
    
18. 
    Yuqorida mingga yaqin qullar aytiladi, ular bayga mukofot bilan qo'yiladi.
    

Qirg'izlarning kelib chiqishi
Chop etilgan: CNE. T. 2, p. 148-166. Avtograf saqlanadi: TsGALI, “f. 159, kuni. 1, № 179, l. 220-228. Maqola birinchi marta ­1904 yilda N. I. Veselovskiy tomonidan nashr etilgan (286-305-betlar). Asar 1856-1857 yillarga to'g'ri keladi.

1. 
   K va n g l y qabilasi haqida, eslatmaga qarang. 8-moddaga. “An’ana va rivoyatlar...” Chanchqli (aniqrog‘i , shanishqli) — oqsoqol juz qabilalaridan biri; yashash joyining asosiy ­hududlari Toshkent vohasi edi. Kelesskaya cho'li, ­daryo vodiysi. Aris, Qoratov etaklari. Kerey va siz (Kerei) eng yirik qadimgi ko'chmanchi qabilalardan biri. XIII asr boshlarigacha. u shimolda Selenganing yuqori oqimida, janubda Sariq daryo burmalarigacha, g'arbda Xangay tog'laridan sharqda Buir Nora va Xalxin G'olgacha yashagan. Kereitlarning etnik kelib chiqishi sovet tarixshunosligida eng ko'p muhokama qilinadigan masalalardan biridir. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha (V. V. Bartold, B. Ya. Vladimirtsov,
   

N. N. Poppe, L. N. Gumilyov va boshqalar), ular moʻgʻulzabon boʻlgan, boshqalarga koʻra (N. A. Aristov, G. E. Grumm-Grjimailo, S. A. Amanjolov, M. S. Mu- Kanov va boshqalar) turkiyzabondir. Chingizxonga qarshi kurashda magʻlubiyatga uchragan, XIII asr boshlarida. Qozog'istonga ketishdi. Kichik Juzning Jetiru birlashmasidagi qabilalardan biri ham keraitlar deb atalgan (quyida 34-bandga qarang); ularning koʻpchiligi Sirdaryo dashtlarida qishlagan, Qoraqum qumlarining shimoliy tomonida yozgi hovlilar boʻlgan.

2. 
   Eslatmaga qarang. 30-modda. "Sayohat kundaligi..."
   
3. 
   Konrad (kongrat) — 13—16 -asrlarda Oʻrta Osiyo tarixida muhim oʻrin tutgan ilk oʻrta asr qabilasi . ­Kongratlarning asosiy qismi qozoq Oʻrta Juz tarkibiga kirdi, ammo 18-asr oxirida. undan ajralib, Katta juzga qo‘shilgan; yana bir kichik qismi qoraqalpoq va oʻzbek xalqlari tarkibiga kirdi. Qarang: Levshin A.I. Qirg'iz-kazak yoki qirg'iz-kaysatskiy, qo'shinlar va dashtlarning tavsifi . ­T. 1. Sankt-Peterburg, 1832, b. 160-165 (muallif haqida, pastga qarang, 23-izoh); Mukanov M.S. O'rta Juz qozoqlarining etnik ­tarkibi va ko'chirilishi. A.-A., 1974, b. 58-65.
   
4. 
   Ablayxonning toʻngʻich oʻgʻli Choʻqon Valixonovning bobosi (batafsil qarang, 33-band). Otasining vafotidan keyin, 1782 yilda u O'rta Juz xoni deb tan olindi, u 1819 yilda vafotigacha hokimiyatni Bukeyxon bilan bo'lishib oldi.
   
5. 
   Qipchoqlar qadimgi turkiy tilli qabilalardan biridir. “Qipchoq” etnonimi birinchi marta VIII asrda tilga olingan. VIII-X asrlarda. Qipchoqlar siyosiy jihatdan kimaklarga qaram boʻlib, qimaklar davlati tarkibiga kirgan. XI asr boshlariga kelib. qipchoqlarning Irtishdan Sirdaryogacha boʻlgan hududda siyosiy yuksalishini nazarda tutadi. Moʻgʻullar istilosidan oldin ular ­Dasht-i Qipchoq nomi bilan mashhur boʻlgan ulkan hududni egallagan (quyida, 9-izohga qarang). XIII-XV asrlarda. Qozoq xalqining shakllanish jarayonining asosiy o‘zagini qipchoqlar tashkil qilgan . ­Qarang: Kumekov B.E. IX-XI asrlarda kimaklar davlati. arab ­manbalaridan. A.-A., 1970; Qozog'iston SSR tarixi. T. 2. A.-A., 1979, b. 50-68. Jalairlar haqida , eslatmaga qarang. 58-modda. “Sayohat kundaligi...” Naymanlar ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha ­, qozoq xalqining shakllanishida muhim rol o‘ynagan turkiy tilli qabilalardan biri hisoblanadi. Qozoq naymanlarining asosiy qismi XIX asrda. Yuqori Irtish havzasi va Gʻarbiy Oltoydan Tarbagʻatoygacha boʻlgan hududni egallagan.
   
6. 
   Oʻgʻuzxon 8—11-asrlarda Sirdaryoning quyi oqimida yashagan turkiy xalqlarning afsonaviy ajdodidir . Koʻp tillarga tarjima qilingan “Oʻgʻuz-name” dostoni uning nomi bilan bogʻliq. Qarang: Shcherbak A. M. Oguz-name, Muhabbat-name M., 1959; Rizo Nur. Og'uz-name, epopee turque... Aleksandriya, 1928 yil.
   
7. 
   Asliyat matnida Abulgʻoziyning “Shajara-i Turk” asarida keltirilgan Isigʻ Kul, Ju va Ta lash nomlariga oʻrin qolgan (quyida, 8-bandga qarang).
   
8.