Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

Teu etu (kaz.) - boshlanish yoki taqdirning xalq marosimi ( ­bola, ot va boshqalar).

Noto'g'ri tarjima: aty jok kvkek - hoopoe, lit.: nomsiz kuku.

Egasiz uy baxtsizlik ramzi hisoblangan. Qadim zamonlarda u olovga qo'yilgan.

Ilty - to'liq mastlik yoki ekstaz holati; kaz, eltu 'mast ol' (gashish yoki afyun chekishdan) kelib chiqqan.

Olovda kuydirilgan ­qo'yning yelka pichog'idagi folbinlar kelajakni yelka pichog'ini yoqish jarayonida paydo bo'ladigan yoriqlar shakliga ko'ra bashorat ­qilishadi. Oʻrta Osiyo va Sibirdagi turkiy va moʻgʻul xalqlari orasida qoʻy yelkasi bilan fol ochish keng tarqalgan edi .­

folbinlar k u m a l a k a x (to'plar) ustida. Bu qozoqlar orasida eng keng tarqalgan fol ochish usuli edi. U quyidagilardan iborat edi: qumalaklar yoki dumaloq toshlar ketma-ket ­uchta parallel chiziqda ma'lum bir tarzda yotqizilgan. Qumalakchi mana shu uch qatordagi to‘plarning birlashuviga asoslanib, fol ochish natijalari haqida gapiradi. To'plarning umumiy soni odatda 41 ta (an'anaviy bo'lib qolgan raqam).

To'rt Injil payg'ambarlaridan biri. Injil afsonasiga ko'ra, u bobilliklar tomonidan asirga olingan va u erda o'z xalqiga sodiqligi bilan mashhur bo'lgan va folbin sifatida obro' qozongan.

Bu qozoqlar va boshqa turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan ­, lab orqasiga yoki til ostiga qoʻyiladigan maxsus ishlab chiqarilgan tamaki (nasibay)dan foydalanish usulini bildiradi.

sharqiy ­quyosh taqvimining burjlar oylariga toʻgʻri keladigan oylarini notoʻgʻri tarjima qilgan va aniqlagan: saratan (Saraton) ­iyun-iyul, jauza (Egizaklar)-may-iyun, ka at s (Yov)-noyabr-dekabrga ­toʻgʻri keladi. ; "Aprel" yulduz turkumi - Saur (Toros), "Avgust" - sunbule (Virgo).

Bir ko'zli gigant (sikloplar) haqidagi qozoq afsonalari Polifem haqidagi dunyo hikoyasining maxsus versiyasidir.

Tarjimasi noto'g'ri: inshoolloh (arabcha) "Agar Alloh xohlasa", " tavba bilan".

An'analar va afsonalar ...
Chop etilgan: CNE. T. 1, p. 273-276. Yozuv bizgacha qoʻlyozma ikki nusxada yetib kelgan (TsGALI, 118-f., 1- f. , № 49, 48-49; f. 159, 1 -son, 179-son, 1 -f. -2). Bu maqola birinchi marta 1904 yilda N. I. Veselovskiy tomonidan nashr etilgan (107-111-betlar). Asar 1855 yilda yozilgan.

11. 
    Uysunlar nomi ostida Ch.Valixonov bu oʻrinda hozirgi Qozogʻiston hududida yashagan eng qadimgi qabilalardan biri boʻlgan usuneylarni nazarda tutgan . ­Ular haqidagi birinchi xabarlar II asrning oxirida paydo bo'ladi. Miloddan avvalgi e, O'sha paytda ular Semirechye va Sharqiy Turkistonda yashaganlar. 1-asrda Miloddan avvalgi e. _G Yozma ma'lumotlarga ko'ra, usunlarning soni 600 mingdan oshgan.Bu ­mustaqil tashqi siyosat yurituvchi davlat hokimiyatining boshlanishi bilan kuchli birlashma bo'lgan. Usunlarning tili masalasi ­munozarali, ularning turkiy va eroniyzabonligi haqida taxminlar mavjud. Qadimgi usunlarning keyinchalik qozoq xalqi tarkibiga kirgan ­uysunlar bilan etnik uzluksizligini aytish uchun yetarli asoslar mavjud.Uysunlar Katta juz aholisining bir qismi sifatida ­eng yirik qabila birlashmalaridan biri edi. Genealogik rivoyatlarga ko'ra ­, uysunlar o'zlarini Katta juzlar bilan tanishtirishgan (qarang: N. Aristov , Buyuk O'rda qirg'iz-kazaklari va qoraqirg'izlarning etnik tarkibini yoritish tajribasi... - ZhS. 1894, 3-4; Gafurov B.G.Tojiklar : Qadim, antik va ­oʻrta asrlar tarixi, M., 1972, 129-bet;Tarixi Qozogʻiston SSR, 1-jild A.-A, 1977, 284-320-betlar).
    

2. 
   (adabiyotda Bayki, Bayku ham) - Katta Juz qozoq biylarining afsonaviy ajdodlari. ­U haqida xalq naqli bor ­: "Barcha to'g'ri so'zlar (naqllar) bir manbaga borib taqaladi, ­ularning asoschisi Mayk Beydir". Tarixiy manbalarga ko‘ra, ­Mayki (Bayku) Chingizxonning zamondoshi bo‘lib, XIII asrning birinchi choragida yashagan. Rashid ad-dinning yozishicha (“Qirg‘iz shajarasi” maqolasining 58- ­bandiga qarang), Mayki Uyshin (Uysun) qabilasidan bo‘lib, Juchi ulusida ming kishi bo‘lib ­, o‘ng qanot qo‘shinini boshqargan ( Rashid ad-din). din.Yilnomalar toʻplami.T . 1, kitob 2. M.-L., 1952, 274-bet). Mayki (Bayku) haqidagi qozoq rivoyatlari qarang: Potanin G.N.Kazak -Qirg'iz ­va Oltoy rivoyatlari, afsonalari va ertaklari.- ZhS. 1917, 2-3, b. 51, 54-55, 59.
   
3. 
   Eslatmaga qarang. 53-modda. "West End ..."
   
4. 
   Chegen — qozoq xalqi tarkibiga ­Chegendik nomi bilan kirib, daryo boʻyida joylashgan qadimgi qabila. Ishim Atbasor dashtida.
   
5. 
   Okse' - buzib ko'rsatilgan arabcha, Ukkasha nomi. Tarixiy jihatdan noto'g'ri afsona
   

Qozoqlarning Akash va Anesdan kelib chiqishi haqida maqolada keltirilgan: Potanin G. N _t Kazaklar-qirg'iz va Oltoy afsonalari..., s. 54, 57.

2. 
   Koelder (kaldar, kelar) - kataganlar va shanishklilar - uysun konfederatsiyasi tarkibiga kirgan qabilalarning ajdodlari. Kataganlar — hozirgi Janubiy Qozogʻiston va Oʻrta Osiyo hududida yashagan qadimiy qabila . ­XVII asr boshlarida. u Toshkent hukmdori Tursunxonning asosiy kuchini tashkil qilgan (quyida 19-izohga qarang). XVII asr o'rtalaridan boshlab. bir qismi oʻzbek xalqi tarkibiga kirdi, bir qismi esa qozoq shanishqli qabilasiga qoʻshildi. Shuningdek, eslatmaga qarang. 1-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".
   
3. 
   Mekren (adabiyotda bekren, bekrin; Rashid ad-dinning yozishicha, ­mekrin ham) — oʻz ajdodi nomi bilan atalgan qadimiy qabila, Uysun konfederatsiyasi tarkibiga kiradi. Mekren Sharqiy Tyanyan (Saryyaz) togʻlarida yashagan.
   
4. 
   Qangli eng qadimgi qabilalardan biri boʻlib, miloddan avvalgi 2-asrdan maʼlum. Miloddan avvalgi e. va daryodan katta hududni egallagan. Talas Sirdaryoning quyi oqimi va ­Qoratov togʻlarigacha. XIII-XIV asrlarda. baʼzilari Ulutov togʻlari va Toʻrgʻay dashtiga tarqalgan. Qanglilar keyinchalik qozoqlarning Katta juzlarini tashkil etgan qabilalar konfederatsiyasi tarkibiga kirgan . ­Oltin O'rda va Chag'atoy ulusi parchalanganidan keyin ("Oltishar davlati to'g'risida ..." maqolasining 50-bandiga qarang) ular qozoq ittifoqining asosiy tarkibiy qismlaridan birini tashkil etdilar. Qozoq xalqi tarixida qangli va uysunlar qozoq yuzlarining eng qadimgi qabilalari, qadimiy huquqiy tartibotning asoschilari hisoblangan, shuning uchun ular xalq afsonalarida sharafli oʻrin tutadi. Qarang: Aristov N. Qirg'iz kazaklarining etnik tarkibini aniqlash tajribasi ..., p. 424; Amanjolov S. Qozoq tili dialektologiyasi va tarixi masalalari . ­A.-A., 1959, b. 67-72; Qozog'iston SSR tarixi. T. 1.
   
5. 
   Tsrimechga qarang. 58-modda. "Sayohat kundaligi..."
   
6. 
   boʻlgan gʻarbiy turklarning “Dulu” qabilaviy guruhiga genetik jihatdan bogʻliq boʻlgan qadimgi qabilalardan biridir . ­ularning birlashmasi, keyin Karluklar va Qoraxonidlar xoqonliklari tarkibiga kirgan. XIV asr oʻrtalarida Yetisuv va Sharqiy Turkiston hududida Chagʻatoylar davlati parchalanganidan keyin . ­mahalliy substrat asosida ­Mo'g'uliston davlat-siyosiy birlashmasi (Jete) tuzildi. Moʻgʻuliston davlatida dulat (dugʻlat) qabilasining boshliqlari yetakchi rol oʻynagan. Dulatlar oʻsha davrda Chu, Ili, Talas daryolari vodiylarida, Issiqkoʻlning janubida, shuningdek, Qozogʻistonning janubida yashagan. XV asrda. ular Yeti-sochning boshqa qabilalari qatori Qozoq xonligi tarkibiga kirdilar. Katta juzda dulatlar eng yirik qabilalardan biri edi. Qarang: Bartold VV Qirg'iz: Tarixiy ocherk.— Asarlar. T. 2, 1-qism. M., 1963, b. 512; u. Duglat - ishlaydi. T. 5. M., 1968, b. 532-533; Pishchulina K. A. Janubi-Sharqiy Qozog'iston XIV asr o'rtalarida - XVI asr boshlarida. A.-A., 1977 yil.
   
7. 
   Suvani — uysun qabilasining boʻlinmasi.
   
8. 
   Aniqrog'i Sirmanak. Qozoq xalq rivoyatiga koʻra, qadimda ­ikki qarindosh urugʻ boʻlgan: sirmanaklar (Sirdiryoda) va Chumanaklar (Talas va Chu vodiylarida).
   

105. 
     Abacus aslida Kereevlar (Kereitlar) qabilasining ajdodidir. Qozoqlar (Abak-Kerei) hozir Qora Irtishda va unga qoʻshni hududlarda yashaydi
     

Shimoli-g'arbiy Xitoy va Mo'g'uliston. Shuningdek, eslatmaga qarang. 1-moddaga. "Qirg'iz
nasabnoma".

14. 
    Ya’ni, rivoyatlarda Uysun nomi nazarda tutilgan. Ushbu rivoyatlar ham yozib olingan va maqolada e'lon qilingan: Potanin G.N. Kazaklar-qirg'iz va ­Oltoy an'analari ..., s. 51.
    
15. 
    Eslatmaga qarang. 50-modda. "Oltishar davlati haqida ..."
    
16. 
    Oʻzbek (1282-1341) — Oltin Oʻrda xoni (1312-yildan), uning hukmronligi yillarida Oltin Oʻrda oʻzining yuksak qudratiga erishgan.
    
17. 
    Alo ad-din Tarmashirin - 14-asrda Oʻrta Osiyoda islom dinini yoyuvchi. 1326-1334 yillarda Chagʻatoy ulusining hukmdori.
    

¹⁷ a Eslatmaga qarang. 5-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".

14. 
    Eslatmaga qarang. 30-modda. "Sayohat kundaligi..."
    
15. 
    Tursun — XVII asrning 30-yillarida Toshkentni boshqargan qozoq xoni. U 1628 yilda Ishimxon bilan boʻlgan oʻzaro urushda vafot etgan.