|
2.3. I-IV sinf o’quvchilarida ruhiy (psixologik) jarayonlar va ularni
takomillashtirish yo’llari.
Inson tanasining anatomik tuzilishi va fiziologik vazifalari
(funksiyalar) ruhiy (psixologik) holatlar bilan bir butunlikni tashkil
etadi. Ammo ularning o’ziga xos tabiiy jarayonlari va ta’lim-tarbiya
asosida rivojlanish xususiyatlari mavjud.
Tashqi muhitning ta’siri (ko’rish, harakatlar va h.k.) asosida
voqye’liklarning bosh miyada tahlil qilinishi (analiz) va uni yuzaga
chiqarilishi (sintez) ruhiy jarayonlarni yuzaga keltiradi. Ular ijobiy va
salbiy holatdagi shakllardan iborat bo’ladi, ya’ni inson kayfiyati doimo
bir xil (ijobiy yoki salbiy) bo’lmaydi. Chunki ularga u yoki bu sabab
bo`ladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining jismoniy tarbiya darslaridagi
ruhiy holatlari asosan quvnoqlik, o’ta xursand bo’lish (g’oliblikda) yoki
aksi
ba’zilarda
g’amginlik,
xafagarchilik
shaklida
yuzaga
(mag’lubiyatda) keladi. O’g’il va qiz bolalarda juft yoki guruh bo’lib
bajariladigan turli o’yin-mashqlarda (arqon tortishish, estafetali o’yinlar,
kim o’zariga yugurish va h.k.) quvnoqlik (g’olib bo’lsa) va tushkunlik
(mag’lub bo’lganda) ko’proq kechadi. Shu sababdan g’oliblarni
rag’batlantirish va mag’lublarga tanbeh berishda o’qituvchi ularning
shaxsiga salbiy ta’sir etuvchi iboralar, tarbiya vositalarini ehtiyotlik
bilan ishlatishlari zarur bo’ladi.
Bu jarayonlarda barcha bolalarda eng avvalo ko’rish (kuzatish),
eshitish sezgilari kuchli bo’lib, natijalarni aqliy-ongli jihatdan tahlil
qilish, aniq xulosalarga kelish ancha ustunlik qiladi. Shu sababdan ham
31
o’qituvchi o’yin mashqlarni bajarishda bevosita o`zi faol ishtirok etishi
va xulosalar chiqarishda (tahlil) pedagogik mahoratlarni ishga solishi
lozim. O’quvchilar o’yin-mashqlardagi faol harakatlarini o’zlari yaxshi
sezishi va o’rinsiz tanbehlarga yo’l qo’ymaslik yo’llarini mustaqil
ravishda o’ylashlari, fikr yuritishlari va to’g’ri xulosaga kelishlari
lozimdir.
O’qituvchining pedagogik mahorati, ayniqsa amaliy harakat
faoliyatlari, xulosalari o’quvchilarning kayfiyatini oshirishi zarur.
Jismoniy tarbiya darslari to’garak mashg’ulotlari, tanaffuslardagi
sog’lomlashtirish o’yin-mashqlari jarayonida o’qituvchi bolalarning
ruhiy holatlari kayfiyatlarini tarbiyalashda faqat qiziq so’zlar, o’yin-
mashqlarning bajarilishi bilangina emas, ularni hayotda mavjud bo’lgan
eng yaxshi, qiziqarli hamda zarur bo’lgan jarayonlar haqida ham salbiy
yo’li bilan qiziqtirish kerak. Jumladan, kim sog’lom va epchil bo’lsa
yaxshi futbolchi, kurashchi, yugurishda chempion bo’ladi. Darsdagi
barcha mashqlarni yaxshi bajaradiganlar katta bo’lganda uchuvchi,
kosmonavt bo’ladi. To’garaklarga borib, sport bilan shug’ullangan qizlar
(gimnastika, badiiy gimnastika va h.k.) jahon chempioni bo’ladi,
Olimpiya o’yinlarida ishtirok etadi. Bunga o’xshash insonlarni
turmushda uchraydigan sevimli kasblar, milliy o’yinlar (kurash, ot
o’yinlari va h.k.) haqida ham jonli misollar bilan bolalar ongiga
singdirish lozim.
Ota-onalar ham o’z navbatida ertalabki gimnastika, dam olish kuni
sayr-sayohatlar, bo’sh vaqtlarda birgalashib oila bo’lib turli o’yin-
32
mashqlarni bajarganda ham bolalar harakatini yaxshi tomonlarga
qiyoslash (polvon, chavandoz, jasur, chaqqon va h.k.) foydali bo’ladi.
Yuqoridagi omillar va usullar bolalar tarbiyasida muhim o’ringa
ega. O`z ongiga chuqur singdirib olgan o’quvchilar doim shu sohani
(maqsad qilib qo’ygan istagi) eslab, amaliy jihatdan bajarib, takrorlab
ko’nikishi mumkin.
Bolalarga
xos
bo’lgan quvnoqlik va tez intiluvchanlik
xususiyatlarni ota-onalar va sinf o’qituvchilari yaxshi bilib, bolalar bilan
munosabatlarni ularning mijozi, fe’l-atvori bilan bog’lab, to’g’ri yo’lga
solish bolalarda ruhiy (ma’naviy-psixologik) holatlarni chuqurlashtirib,
tobora takomillashishi aniq. I-IV sinf o’quvchilarining ruhiy holatlarini
tarbiyalashda jismoniy o’yin-mashqlarni o’tkazish va yakunlashda sodir
bo’ladigan (g’oliblik va mag’lubiyat) voqyeliklarning ijobiy hamda
salbiy tomonlari doimiy ravishda kechadi.
Bunga quyidagi misollarni dalil qilib ko’rsatish mumkin:
1. Akrobatika mashqlarini (do’mbaloq oshishlar) boshqarishda
chaqqonroq, tanasi yengilroq (oriq) o’g’il va qiz bolalar ancha epchil va
to’g’ri bajarishadi. Ularni maqtab ruhini ko’tarsak, ular yanada
yaxshiroq va o’ziga xos 2-3 marta do’mbaloq oshishiga shoshiladi.
Harakatlari sust, tanasi og’irroq (semiz, to’la) o’g’il va qiz bolalar
esa o’sha mashqlarni zo’rma-zo’raki yoki chala, sifatsiz bajaradi.
Bularni ko’rib turgan epchil bolalar ular ustidan kulishadi, ruhan
zavqlanishadi. Mashq bajarganlar ham istab-istamay kulishi mumkin.
Lekin ularning qalbida uyalish, ishonchsizlik kabi iztiroblar kechib
turadi. Shu sababdan o’qituvchi: 1. Yaxshi va a’lo bajarganlarga –ball.
33
Lekin boshqalar ustidan masxaralab kulish yaramaydi. 2. Ularga yordam
bersanglar sizlarga yetib oladi va o’zib ham keta oladi, deb baholash,
nasihat qilsa maqsadga muvofiq bo’ladi.
Darslar, musobaqalar (“quvnoq startlar” shaklida) jarayonida arqon
tortishish, to’pli estafetalar, qisqa masofalarga (30,40,50 m.) yugurish,
kichik to’plarni uzoqqa yoki maqsadli (belgi, joy) otish, joydan
uzunlikka sakrash, balandlikdan (devor, xari va h.k.) pastga sakrab
tushish kabi ko’p o’yin-mashqlarni bajariladi. Tabiiyki, ular jismoniy
sifatlarni tarbiyalash bilan birga qatorda ruhiy tarbiyani ham amalga
oshiradi. Juft va guruh (komanda) bo’lib bahslashish (musobaqa) kim
kuchli, kim tez kabi talablarni amalga oshiradi. Bunda albatta g’oliblik
uchun kurash kuchli bo’ladi. Bunday paytlarda g’oliblar behad xursand
bo’lib kulishadi, xuddi katta sportdagi (futbol, voleybol, basketbol,
yugurishlar va h.k.) g’oliblar kabi bir-birini quchib, qo’llarini baland
ko’tarishadi. Mag’lublar esa xomushlik bilan jim bo`lib qolishadi, ba’zi
birlari esa yig’lashadi ham. Bu jarayonlar sportga xos bo’lgan odatlardir.
Demak, yosh bollarda ham g’oliblik zavqi va mag’lublik iztirobi ancha
shakllangan bo’ladi. Shu sababdan ham sinf o’quvchilarining kayfiyati
va ruhiy holatlarini to’g’ri tarbiyalash, baholash lozim bo’ladi.
Umumiy xulosa tariqasida aytilsa, boshlang’ich ta’lim jarayonida
bolalarning jismoniy va ma’naviy barkamolligini to’g’ri tarbiyalash
asosiy maqsadlardan biridir. Bunda bolalarning anatomik va fiziologik
jihatdan rivojlanishi, harakat malakalarining sifat darajasi o’sishi va
ruhiy (ma’naviy) jihatdan mustahkam barqarorlashi muhim ahamiyatga
egadir.
34
Do'stlaringiz bilan baham: |
