Qoraqalpoq davlat universiteti

II. Nazariy ma’lumot

Nutq madaniyati tushunchasiga til nuqtai nazaridan qaraladigan bo‘lsa, bu dastlab nutqning gramatik to‘g‘riligi demakdir. Ikkinchidan esa, u uslubiy jihatdan ham to‘g‘ri bo‘lishi kerak, ya’ni yaxshi nutqda noaniqlikka, ikki ma’nolilikka, uzundan-uzoqlikka yo‘l qo‘yilmasligi, qisqalik, aniqlik va soddalik uning o‘lchovi bo‘lishi lozim. Keng ma’noda esa nutq madaniyati nutqiy ta’sirchanlikni, ijodiy yorqinlikni, o‘tkirlik va obrazlilikni ifoda etadi.
Tilning ijtimoiy vazifasi nutqiy faoliyatda, ya’ni nutq sifatida kishilar o‘rtasida aloqa, fikrlashish, so‘zlashishni amalga oshirishda yaqqol ko‘rinadi. Nutqiy faoliyat kishilarning bir-birlariga tushunarli bo‘lgan til vositasida o‘zaro fikr almashishlari, nutqiy aloqaga kirishishlaridir. Bu jarayon ikki shaklda amalga oshadi: og‘zaki va yozma tarzda.
Bizningcha, nutq madaniyatini barcha so‘zlovchilar egallashi lozim. Nutq madaniyati tarbiyasi va tadbirlarini aholining barcha qatlamlari orasida birdek olib borishning mumkin emasligi lahja va shevalarda gapiruvchi kishilarning ko‘pligidan ham emas, balki ma’lum lahjaviy nutq ko‘nikmasiga o‘rganib qolgan kishilarning nutqini o‘zgartirish ularni tomomila adabiy nutq shakliga ko‘chirish va o‘rgatishning ancha qiyinligida hamdir. Bunda, ya’ni nutq madaniyatini egallashda shaxsning umumiy madaniy darajasi yetakchi talablardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Bizning davrimizga kelib keng xalq ommasining umumiy madaniy qurilish ishiga, jumladan, til va adabiyot muammolariga aralashuvi kuchaydi. Bunday faollik bir tomondan, keng xalq ommasining kundalik nutqida adabiy tilning turli madaniy va kommunikativ vositalar orqali (televideniya, radio, teatr, kino, matbuot va boshqa), ikkinchi tomondan jamoatchilikning adabiy tilda yo‘l qo‘yilayotgan nuqson va kamchiliklarga salbiy munosabatida ko‘rinmoqda. Masalaga shu tomondan yondoshilsa, nutq madaniyati umumxalq ishi ekanligi oydinlashadi. Nutq madaniyatining bosh maqsadi butun xalqning nutqiy savodxonligini oshirishdek vazifani ko‘zda tutadi.
▲ 3-tоpshiriq.Quyidagi savollarga og‘zaki javob bering.
1. Eng qadimiy nutq qanday shaklda bo‘lgan? Uning xususiyatlarini so‘zlab bera olasizmi?
2. Kundalik so‘zlashuv nutqi qaysi xususiyatlari bilan ajralib turadi?
3. Adabiy so‘zlashuv nutqi qayerlarda namoyon bo‘ladi?

4. Dialogik nutq mazmunan qanday ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin?