Qo‘qon xonligida kitobat va kutubxonachilik tarixi bob. Qo‘qon xonligida ijtimoiy-siyosiy va madaniy jarayonlar

2.2. QO‘QON XATTOTLIK MAKTABI VA UNING KITOBAT SAN’ATIGA 
TA’SIRI 
 
Qo‘qon xonligi kitobat san‘atining ajralmas qismi sanaladigan Qo‘qon xattotlik 
maktabi ham o‘zining salohiyatli va salmoqli ijodkorlari bilan alohida o‘rin egallaydi. 
Qo‘qonda ilm-fanning ravnaq topishi, ma‘rifatparvar xonlarning homiyligi ostida 
xattotlik maktabi shakllanib borgan, mamlakatda ko‗plab iste‘dodli xattotlar yashab, 
ijod qilganlar. Xonlik xattotlari o‗z uslublari bilan boshqa maktab vakillaridan ajralib 
turgan. Ya‘ni xattotlarning aksariyati shoir, tarixchi bo‗lgan yoki miniatyura san‘ati 
bilan shug‗ullangan. 
O‗rta Osiyo va Xurosondagi (Hirot, Buxoro, Xorazm, Qo‗qon, Toshkent, 
Samarqand) oltita yirik husnixat maktablaridan biri. Sharq xalqlarining uzoq asrlik 
tarixida yaratib qoldirilgan madaniy merosida xattotlik va kitobat san‘ati alohida 
o‗rin egallaydi. Xo‗qandi latifda xattotlik san‘ati islom kirib kelgan davr – VIII asr 
boshlaridan beri mavjud bo‗lsada, xattotlik san‘ati maktabi xonlik davrida shakllandi, 
XIX asrda kamolot cho‗qqisiga chiqdi, hamda, O‗rta Osiyodagi yirik maktablardan 
biri sifatida e‘tirof etildi. Qo‗qon xonlari bu maktab taraqqiyotiga katta e‘tibor 
berdilar. Bu davrda Xo‗qandda ko‗pgina iste‘dodli xattotlar faoliyat ko‗rsatib, islom 
va o‗zbek madaniyatining ko‗plab shoh asarlarini san‘atkorona ko‗chirib, kitobat 
qildilar:; imoratlarga, san‘at asarlari va hunarmandchilik mahsulotlariga kitobalar 
bitdilar.
38
Jumladan, 1838 yilda Muhammad Alixonning farmoni bilan Alisher 
Navoiy qalamlariga mansub ―Chor Devon‖ asaridan 300 adad qo‗lyozma ko‗chirilib, 
shirvozali (qo‗zichoq terisidan tayyorlangan mayin charm) muqova bilan kitobat 
qilingan.
39
Darvoqe‘, Muhammad Alixonning o‗zi ham zamonasining eng zo‗r, 
iste‘dodli xattotlaridan bo‗lgan. Malika Mohlaroyim xattotlarga katta g‗amxo‗rlik 
ko‗rsatgan. Alloma, davlat arbobi, mohir xattot Holmuhammad Oxund Devonbegiga 
―Mirzoyi zarrin qalam‖ unvonini berib, oltin dastali qalam bilan mukofotlagan. 
38
Qo‘qon asrlar silsilasida. Respublika ilmiy-amaliy anjumani Qo‘qon, 2004. 
39
Axunjonov E. Kutubxonashunoslik, arxivshunoslik, kitobshunoslik nazriyasi va tarixi. - Toshkent: Tafakkur – 
bo‘stoni, 2011. 221-b. 

---

Qo‗qon xattotlik san‘ati maktabining XIX asr va XX asr boshlarida faoliyat 
ko‗rsatgan namoyandalari:
40
1. Abdulvahhob Yo‗ldosh o‗g‗li 
2. Abdulqayyum Hisoriy 
3. Abdulqayyum Xudoybergan o‗g‗li 
4. Abdulloxon Mahdum Xo‗qandiy 
5. Abdulg‗ozi Xoja Xo‗qandiy 
6. Abdulqahhor ibn Usta Nazar Xo‗qandiy 
7. Abdulqodir Qori Xo‗qandiy Muhammad Olim o‗g‗li 
8. Asqarali Hamrohali o‗g‗li CHarxiy 
9. Atoulloh Xoja Xo‗qandiy 
10. Ahmadjon Muhammadjon o‗g‗li Xo‗qandiy 
11. Behjat Xo‗qandiy 
12. Kotib Xo‗qandiy I 
13. Kotib Xo‗qandiy II 
14. Mavlonquli Qori 
15. Ma‘sumxon Gulxaniy 
16. Mahmudjon Sahhof Muhammad Niyoz Qori o‗g‗li 
17. Mira‘zam Davron Ibrohim o‗g‗li. 
18. Mir Afzal Xo‗qandiy 
19. Mir Olim Xo‗qandiy 
20. Mirzo Bobokalon Xo‗qandiy Muhammad Rizo Parvonachi o‗g‗li 
21. Mirzo Mir Mahmudiy Xo‗qandiyMirzo Muhammad o‗g‗li 
22. Mirzo Nazriddin Hodiy 
23. Mirzo SHarif Dabir 
24. Mirzo Xayrullo – Mirzoyi Xo‗qandiy Mirzo Nosir o‗g‗li 
25. Mirmahmud Qori SHamsiddin o‗g‗li – Qoriy 
26. Mullo Muhammad Sodiq Xo‗qandiy 
27. Mullo Sarimsoq Xo‗qandiy 
40
Muhammad Yahyoxon Xo‗qandiy. ―Xo‗qandi latif tarixi‖ (Tazkira). Toshkent: 2021.

---

28. Muhammad Alixon Xo‗qandiy 
29. Muhammad Aminjon Toshmuhammad o‗g‗li Mahjur 
30. Muhammad Aminxo‗ja Mirzaxo‗ja o‗g‗li Muqimiy 
31. Muhammad Latif Xo‗qandiy Muhammad O‗arif o‗g‗li 
32. Muhammad Niyoz Xo‗qandiy Ashur Muhammad o‗g‗li 
33. Muhammad Tohir Zo‗qandiy Muhammad Said o‗g‗li 
34. Muhammad SHarif Kotib 
35. Muhammad YUnus Toib Muhammad Amin o‗g‗li 
36. Muhammad YUsuf Qilqadam Xo‗qandiy 
37. Muhammad YA‘qub Toshkandiy 
38. Muhrkan Abdumajid Qori 
39. Nizomiddin Xoja Xo‗qandiy 
40. Nosirhoji Muhammad SHokir o‗g‗li 
41. RojiyXo‗qandiy 
42. Turdi Ali 
43. To‗raxon Mahdum Xo‗qandiy 
44. Tshra Xoja Husayniy Xo‗qandiy 
45. Usmon So‗fi Muhammadquli o‗g‗li 
46. YUnusxo‗ja SHahrisabziy 
47. Qori YUsuf Muntazir Xo‗qandiy – Andijoniy 
48. Husaynxon Hoji Sulaymonqul o‗g‗li Muhsiniy