Qoplama hosil qiluvchi polimerlar texnologiyasi

Asosiy adabiyotlar

1. 
   I.A.Karimov. “Mavjud imkoniyatlardan samarali foydala­nish yuksalish garovi”. “Xalq so’zi” gazetasi, 29 iyul 2000.
   
2. 
   М.Ф. Сорокин, Шоде Л.Г., Кочнова З.А., Химия и технология пленкообразующих веществ. – М.: Химия 1981 – 448 с.
   
3. 
   А.Д. Яковлев, Порошковые краски. Л.: Химия, 1987. - 216 с.
   
4. 
   А.Д. Яковлев, Химия и технология лакокрасочных покрытий. СПб.: Химиздат, 2008. – 448с.
   
5. 
   Орлова И.Л., Фомичева Р.В. Технология лаков и красок М.: Химия, 1990. - 295с.
   

MA’RUZA - 2
LOK-BUYOQ QOPLAMALARI TEXNOLOGIYASI HAQIDA

TUSHUNCHA
Qoplamalar olish uchun kimyoviy tabiati har xil bo’lgan lok-bo’yoq mate-
riallaridan (LBM) foydalaniladi. Ularni yuzaga surtish, qotirish va yuqori
sifatli qoplamalar olish uchun LBM ma’lum xossalarga ega bo’lishi lozim.
Suyuq loklar va bo’yoqlarning muhim xossalari quyidagilar: qovushqoqlik, yuza
taranglashuvi, qotish tezligi (qattiq holatga o’tish); agar kukunsimon bo’lsa, u
holda disperslik, to’qilish, qoplama hosil bo’lish harorati va davomiyligi
(vaqt).

Bu ko’rsatkichlar va ularni boshqarish uslubiyatlarini bilish,

qoplamalar olish texnologiyasi va hossalariga maqsadli ta’sir qilish imko-
nini beradi.

Lok-bo’yoq qoplamalari (LBQ) asosini organik tabiatli polimer qoplamalari tashkil qiladi, shuning uchun ularni ko’pincha organik LBQ deb atashadi. Ular tarkibida turli ingredientlar: qoplama hosil qiluvchi (polimer), pigmentlar, modifikatsiyalovchilar va boshqa qo’shilmalar saqlagani uchun kompozntsion polimer materiallar sifatida qarash mumkin.

Qoplama deyilganda, moddaning yaxlit yupqa qatlam holatidagi ko’rinishi
tushuniladi. Qoplamalar ozod va adgeziyalangan bo’ladi. Qattiq sirtlar bilan
adgezion kuchlar orqali bog’langan qoplamkalar LBQ deyiladi. Bu holat lok-bo’yoq
texnologiyasining o’ziga hosligi bilan ta’minlanadi, ya’ni LBQ qattiq sirt-
yuzaga tayyor qoplama quyish bilan emas, balki qoplama hosil bo’lish jarayonida
yuzaga keladi.

LBQ o’ziga hoslikka ega va qalinlik chegarasi 10-300 mkm bo’ladi. U ka-

linligi kichiq bo’lganligi sababli, 10-1000 sm²/sm³ yuqori solishtirma yuzaga
ega.

Qoplamalarning qoplamasimon holati o’ziga hos hossalar shakllanishiga

sabab bo’ladi, ya’ni qoplamka qancha yupqa bo’lsa, yuzasining roli shuncha namoyon
bo’ladi. LBM qoplamasining solishtirma yuzasining yuqoriligi nomaqbul
ekspluatatsiya sharoitini keltirib chiqaradi.

LBQ ikki xil kontakt yuzasiga ega: birinchisi — tashqi muhit bilan

(odatda, gazsimon yoki suyuq), ikkinchisi — qattiq jism bilan yoki podlojka.
Bu ularni kley birikmalardan farqi, kley qatlami ikki tomonlama qattiq
jism bilan bog’langan. Tashqi muhit va podlojka ta’siri qoplama kontakt
yuzasining kimyoviy tarkibi va strukturasida namoyon bo’ladi. Shuning uchun LBQ ga fizikaviy va kimyoviy bir jinsli bo’lmagan sistemalar sifatida
qarash kerak.

Shunday qilib, qoplama hosil qiluvchining eritmasi yoki suyuqlanmasidan

shakllangan qoplamalarda oralarida uzluksiz chegara bo’lgan uchta qatlamni aj-
ratish mumkin: yuqori (yoki «havo»), oraliq (yoki «o’rta») va pastki — adgeziya-
lovchi, yoki «oyna». Qoplamka yuqori qatlami shakllanishi jarayonida havo bilan
ta’sirlashgani uchun unga ko’proq darajada bog’liq bo’ladi. Oksidlanish dest-
ruktsiyasi va qoplama hosil qiluvchining havo kislorodi va namligi ishtiroki-
da boradigan boshqa kimyoviy o’zgarishlari shu qatlamda sezilarli bo’ladi; o’rta
qatlamga, ayniqsa, pastki qatlamga (adgeziyalovchi va g’ovaksiz podlojkalar)
havo kislorodi va namligi kirishi sekinlashadi. Podlojka ham kimyoviy re-
aktsiyalar borishida qatnashadi: qoplamalar shakllanishida, ayniqsa yuqori
haroratda, ularni katalitik yoki ingibirlash roli namoyon bo’ladi.

Podlojkadagi qoplama fiksatsiyasi va qattiq yuza kuch maydonining unga

ta’siri adgezion qatlamning fizikaviy jarayonlariga ham ta’sir qiladi: ki-
rishish, shishalanish, orientatsion belgilar (effekt) va h.k. Bo’larning
hammasi qoplamalar strukturasiga ma’lum ta’sir etadi. Adgezion qatlamda
qoplama hosil qiluvchining molekulasi ko’ndalang yuza orientatsiyasiga duch ke-
ladi, bunda ma’lumki polimer massasiga nisbatan kuchsiz struktura shakllana-
di. Podlojkadan uzoqlashgan sari qoplamaning orientatsiya darajasi va anizo-
tropiyasi keskin pasayadi, polimerning ustki molekulyar tashkil bo’lish jarayo-
ni ortadi, tezlashadi. Kristall polimerlardan tayyorlangan qoplamalarda bir
jinssiz struktura ayniksa sezilarli bo’ladi. Polimer makromolekulalari-
ning sust qo’zg’aluvchanligi va kristallanish markazlari soni qo’pligi sababli
(qattiq yuzaning fiksatsiyalovchi harakati tufayli) adgezion qatlamda kristal-
lanishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bu ko’rinish oraliq va yuqori
qatlamlarda kuzatilmaydi: kristallanish darajasi adgezion qatlamga, nisbatan
ko’proq.

Sferolitlanish ham birlamchi kristallanishga ma’lum ma’noda o’xshash.

Hajmi bo’yicha maksimal sferolitlar qoplamaning o’rta qismiga to’g’ri keladi:
periferiyaga (chetga) va podlojkaga yaqinlashgan sayin kichiqlashadi yoki boshqa
morfologik shakl qabul qiladilar. Sferolitlar adgezion qatlamda faqat bir
yo’nalishda o’sgani uchun uzunlashgan (ustunsimon) shaklga ega bo’ladi. Bunda che-
garaviy transkristall qatlam hosil bo’lishi extimoli bo’ladi. Uning uzunligi
qoplama shakllanishi sharoitiga bog’liq bo’lib, turli polimerlarda turlicha
bo’ladi, polietilen qoplamalarda u 20 mkm bo’ladi.

Ayrim qatlamlarning strukturaviy farqi ularning xossalarida namoyon

bo’ladi. Shundan, amorf polimerlar eritmasidan olingan qoplamaning pastki
qatlami kuchli sorbtsion xususiyatga va qoidaga muvofiq, oraliq qatlamga nis-
batan kichiqroq qattiqlikka ega bo’ladi. Bunda u (transkristallanish holati
bundan mustasno) kichiq zichlikka ega bo’ladi, ammo hajmga nisbatan yuqorirok
shishalanish harorati (makromolekulalarning cheklangan qo’zg’aluvchanligi sa-
babli) kuzatiladi.

Ko’pchilik qoplamalar ko’pkomponetli sistemalarga kiradi, ularning

qalinligidagi bir jinssizlik (ba’zan hajmda ham) qoplama hosil qiluvchining
mikro- va makroqatlamlanishi, plastifikatorlarni yuzaga chiqib qolishi (vыpotevanie) yoki kristallanishi, qoplama hosil bo’lishi paytida pigmentlarning yuqoriga ko’tarilib chiqishi (flotatsiya) yoki cho’kib qolishi, podlojka yuzasidagi komponentlarning tanlab adsorbtsiya qilishi natijasida sodir bo’lishi mumkin.

Qoplama har bir qatlami birjinssiz bo’lishini lok-bo’yoq materialining retsepturasi orqali ham o’zgartirish mumkin; masalan, o’zaro qovushmaydigan (nesovmestimыy) qoplama hosil qiluvchi aralashmasidan foydalanish.

Podlojkada qoplama shakllanishi undagi kirishishlik belgilari bilan
bog’liq. To’la relaksatsiya bo’lmaganida kirishish natijasida qoldiq kuchlanish-
lar yuzaga keladi. Shunday qilib, qattiq zanjirli amorf yoki kristall poli-
merlardan olingan lok-bo’yoq qoplamalari ichki kuchlanishli sistemalardir. Bunga misol sifatida aytish mumkinki, kog’ozga surtilgan akvarelg’ bo’yog’ining’ yupqa qatlamining o’zi ham qog’ozni biroz buklanishiga olib keladi. Eng yupqa lok-bo’yoq qoplamasi ham suyuq va gaz adsorbtsiyasidan farq qilinishi kerak.
Suyuqlik va gazlar faqat adsorbent yuzasida bo’ladi, lok-bo’yoq qoplamasi qoplamalari esa yuzada kogezion mustahkamligi hisobiga sakdanib turadi.

Qoplamalarning yuqorida keltirilgan xususiyatlarini LBM olish va

ekspluatatsiya qilishda hisobga olish lozim. Xozirgi paytda ekspluatatsion
moyil qoplamalar qoplamalarini kamaytirish ustida ish olib borilyapti.