Avtomatlashtirish vositalari haqida umumiy tushunchalar

Avtomatlashtirish vositalari haqida umumiy tushunchalar

Har bir element xossalarida mavjud bo‘lgan qandaydir xossalari bilan xarakterlanadi. Shunday xossalardan ba’zilari ko‘pchilik elementlar uchun umumiy bo‘ladi.

Elementlar umumiy xossalarining asosiysi element chiqish kattaligi u ning kirish kattaligi x ga munosabati yoki chiqish kattaligi o‘zgarishi dy yoki orqali namoyon bo‘ladigan o‘zgartirish koeffitsienti ( uzatish koeffitsienti)dir.

Birinchi holatda  statik o‘zgartirish koeffitsienti deb ataladi. Ikkinchi xolatda esa,  bo‘lganida  m dinamik o‘zgartirish koeffitsienti deb ataladi. Ko‘pincha chiqish kattaligi kirish kattaligiga proporsional tarzda o‘zgaradi, ya’ni 

Statik va dinamik o‘zgartirish koeffitsientlari o‘lchamli kattaliklar bilan xarakterlanadi. Masalan, kirish kattaligi da o‘lchansa, chiqish kattaligi esa, a da o‘lchansa, o‘zgartirish koeffitsienti a/ da o‘lchanadi. Agar kirish va chiqish kattaliklari bir xil o‘lchov kattaliklarida ifodalansa, o‘zgartirish koeffitsiunti o‘lchov birligisiz ifodalanadi.

CHiqish kattaligi nisbiy o‘zgarishiri  ning kirish kattaligi nibiy o‘zgarishi  ga nisbati orqali namoyon bo‘ladigan kattalik nisbiy o‘zgarish koeffitsiunti deb ataladi:

(2.1)
 bo‘lganida

(2.2)


Masalan kirish kattaligi 2% o‘zgarganida chiqish kattaligi 3% o‘zgarsa, nisbiy o‘zgartirish koeffitsienti bo‘ladi.

Oxirgi formulaga asosan, nisbiy o‘zgartirish koeffitsienti dinamik o‘zgartirish kattligining statik o‘zgartirish kattaligiga nisbatiga teng. SHundan kelib chiqib bu koeffitsient o‘lchovga ega emas. Proporsional o‘zgarish holatlarida

Rasm. 2.1 Ob’ekt xatoltigini aniqlash sxemasi

O‘zgartirish koeffitsientini avtomatikaning turli elementlarida qo‘llashda turli fizik mazmun va o‘z mohiyatini kasb etadi. Masalan, o‘zgartirish koeffitsientini datchiklarda qo‘llasak u sezgirlikni ifodalaydi. Kuchaytirgichlarga tadbiq etsak, u kuchaytirish koeffitsientini anglatadi. Ko‘pchilik (shu jumladan elektrik) kuchaytirgichlarda x va u kattaliklar bir xil bo‘ladi. SHuning uchun kuchaytirish koeffitsienti birliksiz o‘lchanadi.
Elementlarning ish jarayonida chiqish kattaligi u ning qiymati ichki xossalarining o‘zgarishi yoki tashqi faktorlar o‘zgarishi hisobidan talab qilingan kattalikdan og‘ishishi va elementning xarakteristikasi o‘zgarishi mumkin(1.2 rasm). Bunday og‘ishish absolyut yoki nisbiy xatollik deyiladi.

O‘lchov asbobining mutlaq xatoligi deb, shu asbobning ko‘rsatishi bilan o‘lchanayotgan kattalikning hakiqiy qiymati oradagi farqqa aytiladi. Bu erda, xatoliklar plyus yoki minus ishorasi bilan kattalikning birliklarida ifodalanadi. Mutlaq xatolik kattaligining haqiqiy qiymatiga nisbati nisbiy xatolik deb ataladi. Nisbiy xatolik orqali o‘lchashning aniqlik darajasini ifodalash juda qulay.

(2.3)

Odatda, hakiqiy qiymat — X_q va topilgan qiymatlar X_k ga nisbatan ∆X juda kichik bo‘ladi, ya’ni

SHuning uchun, quyidagi ifodani yozish mumkin:

(2.4)

SHunday qilib, nisbiy xatolikni hisoblashda mutlaq xatolikning asbobning ko‘rsatishiga nisbatini olish mumkin. Nisbiy xatolik % larda ifodalanadi.

Kattalikning haqiqiy qiymatini aniqlash uchun o‘lchov asbobinnng ko‘rsatishiga tuzatish kiritiladi. Uning son qiymati teskari ishora bilan olingan mutlaq qiymatga teng: T=x_h-x_k yoki T=-∆x (2.5)

bu yerda, T-tuzatma.

Asbobning xatoligi shkala diapazonining foizlarida ifodalanadi. Bunday xatoliklar keltirilgan xatolik deyiladi va mutlaq xatolikning asbob o‘lchash chegarasiga nisbatiga teng, ya’ni

(2.6)

bu erda, N — asbobning o‘lchash chegarasi.

2.2 rasmda O‘lchov bosqichlari keltirilgan, kirish kattaligi x x₁ dan x₂ gacha o‘zgarganida chiqish kattalig u o‘zgarmaydi, 0 ga bo‘ladi. x₁ dan x₂ qiymatlar sezgirlik chegarasi deyiladi. x₁ dan x₂ gacha bo‘lgan masofa sezmaslik zonasidir. Relesimon xaraktkristikani o‘zlashtirish orqali element reversiv xarakterni ramoyon etishi mumkin. Bunday holatda ham sezgirlik chegarasi va sezmaslik zonasi ega bo‘ladi.
2.2. Elementlarning dinamik ish rejimlari

Element yoki tizimning bir turg‘un vaziyatdan boshqa bir vaziyatga o‘zgarish jarayoni dinamik ish rejimi deb ataladi ya’ni bunda kirish kattaligi x va unga muvofiq chiqish kattaligi u ham vaqt bo‘yicha o‘zgaradi. Kirish kattaligi x va chiqish kattaligi u ning o‘zgarish jarayoni vaqtning t=t_p chegarasidan boshlanadi va inersion ish rejimidan noinersion rjimga o‘zgarishi mumkin. Inersionlikdan chiqish jarayoni 2.3 rasmda keltirilgan ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.

.2 rasm. Elementlar kirish signali sakrashsimon o‘zgarishida o‘tish jarayonlari