Qonun ijodkorligi bosqichlarini muhokama qilish orqali vaziyatga huquqiy baho bering

180-modda 
ikkinchi qismi 2-bandida “urush 
nogironlari va qatnashchilari, shuningdek doirasi qonun hujjatlari bilan belgilanuvchi ularga tenglashtirilgan 
shaxslar” imtiyoz beriluvchi shaxslar sifatida belgilangan. Toshkent moliya institutining dotsenti Toshmatov 
uzoq yillar mobaynida xizmatni Afg‘oniston Respublikasida vaqtincha bo‘lgan qo‘shinlarning cheklangan 
kontingenti tarkibida o‘tagan harbiy xizmatchi sifatida Soliq kodeksi 180-moddasi jismoniy shaxslarni soliq 
solishdan qisman (daromad olingan har bir oy uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdoridagi 
daromadlar bo‘yicha) ozod qilinishini nazarda tutuvchi ikkinchi qismi doirasida imtiyozga ega bo‘lib kelgan. 
2016-2017 o‘quv yili uchun mehnat ta’tili pulini olish jarayonida unga belgilangan summa miqdori kam 
ekanligini bildi. U institut buxgalteriyasiga murojaat qilib, buning sababini so‘raganda unga 2014 yildan 
buyon imtiyoz noto‘g‘ri qo‘llanib kelinganligini va Davlat soliq qo‘mitasidan kelgan tekshiruvchilar buni 
aniqlab, to‘langan ortiqcha summani belgilangan tartibda qaytarib olish lozimligi bo‘yicha ko‘rsatma 
berganligini bildirishdi. Shu sababli ortiqcha to‘langan summa mehnat ta’tili uchun berilgan pul miqdoridan 
ushlab qolinganligini aytishdi. Ushbu holatdan norozi bo‘lgan Toshmatov, buxgalteriyaning xatti-harakati 
noqonuniy ekanligini hamda Soliq kodeksining 
180-modda 
ikkinchi qismi 2-bandida “urush nogironlari va 
qatnashchilari, shuningdek doirasi qonun hujjatlari bilan belgilanuvchi ularga tenglashtirilgan shaxslar” 
deganda Afg‘oniston Respublikasida vaqtincha bo‘lgan qo‘shinlarning cheklangan kontingenti tarkibida 
o‘tagan harbiy xizmatchilar ham nazarda tutilishini ta’kidlab o‘tdi. 
Huquq normalarini tizimli va kengaytirilgan sharhlashni muhokama qilish orqali vaziyatga huquqiy baho 
bering.
Huquqiy normani tizimli (sistemali) sharhlash 
– huquqiy normaning mazmuni boshqa normalar bilan 
o‘zaro aloqadorlik va bog‘liqlikda, mazkur huquqiy normaning normativ-huquqiy hujjat, huquq instituti, 
huquq tarmog‘ida tutgan o‘rni va ahamiyati aniqlanadi. Tizimli sharhlash yordamida normalar va hujjatlar 

---

o‘rtasidagi ziddiyatlar (kolliziyalar) aniqlanadi va bartaraf etiladi. Tizimli sharhlash usulida sharhlovchi 
subyekt tomonidan, birinchidan, huquq normasining huquq tizimidagi o‘rni aniqlanadi (huquq sohasi, 
instituti), ikkinchidan, sharhlanayotgan huquq normasi bilan, mazkur norma tatbiq etilishi nazarda 
tutilayotgan aniq hayotiy munosabat o‘rtasida mantiqiy bog‘liqlik borligi aniqlanadi, uchinchidan esa, 
sharhlanayotgan normaning mazmunini bilishga erishiladi. Tizimli sharhlash rasman bekor qilinmagan, biroq 
amalda boshqalari bilan almashtirilganligi sababli ahamiyatsiz, foydalanilmay qolgan normalarni ham 
aniqlash imkonini beradi. Normalarning o‘zi mansub bo‘lgan huquq tarmog‘ining umumiy qismi bilan 
aloqalari, tizimli sharhlash vaqtida hisobga olish zarur bo‘lgan holatlardan biridir. Bunday aloqani ko‘rib 
chiqish, talqin qilinayotgan normaning ma’nosini har tomondan aniqlashtirish va kengroq ochish, uning 
umumiy yo‘naltirilganligini anglashga imkon beradi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik 
kodeksi 615-moddasida ijara shartnomasini bekor qilish tartibi mustahkamlangan. Shartnomani bekor 
qilishning asoslari Fuqarolik kodeksining 382-moddasida ham belgilangan. Ijara shartnomasi bekor qilinishi 
chog‘ida ushbu moddalar bir-biri bilan solishtirilib, ijara shartnomasini bekor qilish masalasi O‘zbekiston 
Respublikasining Fuqarolik kodeksi 615-moddasi bilan hal etiladi. 
Tizimli sharhlashda quyidagi maxsus qoidalarga rioya etish lozim: 
birinchidan, umumiy va maxsus normalarning aloqadorligi (maxsus qonunlar muayyan faktga tegishli 
umumiy qonun harakatlarini bekor qiladi, ya’ni maxsus qonun normalari mavjud bo‘lgan taqdirda, umumiy 
qonun normalari qo‘llanilmasdan, maxsus qonun normalari qo‘llaniladi. Demak, maxsus normalar umumiy 
normalarning harakat faoliyatini cheklaydi); ikkinchidan, havola etuvchi moddalarning aloqadorligi (havola 
etuvchi moddalar sharhlanayotgan moddalarni aniqlashtirish uchun mo‘ljallangan yoki mazkur normaning 
mohiyatini yoritish uchun havola etilayotgan moddalarga murojaat qilinadi); uchinchidan, agar turli organlar 
tomonidan chiqarilgan huquqiy normalarning qarama-qarshiligi aniqlansa, yuqori turuvchi organlar 
tomonidan qabul qilingan normaga asoslanish lozim; to‘rtinchidan, agar bir xil yuridik kuchga ega bo‘lgan 
ikki normaning bir-biriga zidligi aniqlansa, u holda norma qabul qilingan vaqt e’tiborga olinadi va keyingi 
qabul qilingan normaga asoslanishi lozim. 
Hajmiga ko‘ra sharhlash – qonun chiqaruvchi idora huquqiy normaga jo etgan haqiqiy ma’noni anglash 
maqsadini nazarda tutadi. Sharhlashning natijasiga ko‘ra tom ma’noda (aynan), cheklangan va kengaytirilgan 
sharhlash kabi turlari farqlanadi.