Qon tomirlar fiziologiyasi

MAYDA TOMIRLARDA QONNING OQISHI (MIKROSIRKULYATSIYA

) 

Yurak  va  tomirlar  tizimining  asosiy  vazifasi  qonni  kapillyarlardan  oqib 

o‘tishi uchun meyoriy bosimni taminlashdan iborat. 

Kapillyarlar  —  qon  tomirlar  tizimining  faoliy  ahamiyati  bo‘yichi  eng 

muxim qismi. Ularda qon va to‘qimalar aro suyuqlik o‘rtasida modda almashinuvi 

sodir bo‘ladi.   Bunday almashinuv venulalarda ham  kuzatiladi. Venulalar, arteri-

olalar, metarteriolalar (met — o‘rta) kapillyarlar orqali qon   oqishini boshqarishda 

ishtirok  etadi.  Shuning  uchun  bu  tomirlar  umumiy  faoliy  birlik  hisoblanadi. 

Arteriola, metarteriola, kapillyarlar va kichik venulalar mikrosirkulyasiya tomirlar 

havzasini tashkil qiladi (40-rasm). 

Kapillyarlar radiusi 4,5—3,0 mkm atrofida, o‘rtacha uzunligi  —750 mkm. Odam 

organizmida 40 milliardga yaqin kapillyar bo‘lib, ular orqali modda almashadigan 

samarali  yuza  1000  m

2

.  1  mm

3

  to‘qimada  600  ga  yaqin  kapillyar  bor  100  g 

to‘qimaga to‘g‘ri keladigan kapillyarlar yuzasi 1,5 m ga yaqin. 

Massa birligiga to‘g‘ri keladigan kapillyarlar soni to‘qimalarning faolligiga 

bog‘liq.  Yurak  muskulida  kapillyarlarning  soni  skelet  muskuldagidan  2  baravar 

ko‘p. Miyaning kulrang moddasi oq moddaga nisbatan kapillyarlarga boyroq. 

 Ko‘pincha  «chin»  kapillyarlar  arteriolalarni  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  venulalar 

bilan boglamaydi. Ular metarteriolalar-dan, asosiy kanaldan. to‘g‘ri burchak hosil 

qilib  boshlanadi.  Metarteriola  va  asosiy  kanalni  tashkil  qiluvchi  tomirlar 

devoridagi silliq muskul tolalari ularning proksimal qismidan distal qismiga qarab  

---

kamaya  boradi.  Metarteriolalardan  kapillyarlarning  boshlanadigan  qismida  bu 

silliq  muskul  tolalari  prekapillyar  sfinkterlarini  hosil  qiladi.  Kapillyarlarning 

boshqa  qismlarida  qisqaruvchi  unsurlar  yo‘q.  «Chin»  kapillyarlar  orqali  oqib 

o‘tadigan qon   miqdori   prekapillyar sfinkterlarning qisqarib, bo‘shashiga bog‘liq 

. 

Mikrosirkulyator  tomirlar  davzasida  arteriovenoz  anastomozlar    ko‘p 

uchraydi.  Bu  anastomozlar  arteriolalarni  venulalar  bilan  bevosita  boglaydi. 

Anastomozlarning devori silliq muskul tolalarga boy. Ularning soni qo‘l , oyoq , 

qo‘l  oq  terisida  ko‘p.  Tananing  bu  soxalaridagi  anastomozlarning 

termoregulyatsiyada ahamiyati katta. 

Kapillyarlarda  modda  almashinuvi  jarayonlari.  Kapillyarlarning  moddalar 

almashinuvida ishtirok etish darajasi ularning tuzilishiga bog‘liq. 

Devorining  ultrastrukturasiga  ko‘ra,  kapillyarlar  uch  turga  bo‘linadi:  1) 

devori  uzluksiz,  butun  kapillyarlar;  2)  fenestratsiyalangan,  devori  romsimon 

teshikli  kapillyarlar;  3)  devorlari  uzilgan  kapillyarlar.  Bu  kapillyarlarni  somatik, 

visseral  va  sinusoid  turdagi  kapillyarlar  ham  deyishadi.  Birinchi  turdagi 

kapillyarlarning  devori  jips  joylashgan  endotelial  hujayralardan  iborat.  Endotelial 

hujayralar membranasidagi teshiklar juda kichik. Bunday kapillyarlar devori orqali 

suv, elektrolitlar va kichik molekulali moddalar almashadi. Organizmda juda  ko‘p 

tarqalgan bo‘lib, u silliq va targ‘il muskullarda, yog‘da, o‘pkada ko‘p. 

Ikkinchi  turdagi  visseral  kapillyarlar  devorida  diametri  0,1  mkm  li 

teshikchalar (romchalar, fenestrlar) bor. Bu xil kapillyarlar so‘rilish jarayoni juda 

jadal a‘zolarda, masalan, buyrakda va ichakning shilliq pardasida ko‘p uchraydi. 

Uchinchi turdagi sinusoid kapillyarlar devori  ko‘p yerda uzilgan bo‘lib, bu 

joylardan suyuqlik, molekulalari katta moddalar va qon hujayralar o‘tishi mumkin.. 

Bu turdagi kapillyarlar kumikda, jigar va taloqda uchraydi. 

Tomirlarda qon   xarakatining boshqarilishi

 

Organizmning muayyan qismlarida qon oqimining Miqdori, bu middorning 

a‘zolarning  qo‘ng  a  bo‘lgan  talabiga  moslashishi  asosan  tomirlar  diametrini 

o‘zgartirish va qon oqimiga qarshilikni obshqarish yo‘li bilan taminlanadi. 

---

Periferik qon  tomirlarda qon oqimining o‘zgarishi mahalliy (o‘sha joyning 

o‘zida  vujudga  keladigan)  mexanizmlar  yordamida,  nerv  va  gumoral  yo‘l  bilan 

ro‘yobga chiqadi. 

Nerv va gumoral omillardan tashqari, periferik qon aylanishining metabolik 

yo‘l bilan o‘z  -o‘zidan boshqarilishi katta ahamiyatga ega.