Qo’lyozma huquqida

1.2. Boshqaruvchi rahbar ayollar shaxsiga xos ilmiy-nazariy yondoshuvlar
Davlat va uning boshqaruviga daxldor masalalar Yusuf Xos Hojib ijodida ham katta o’rin tutgan. U “Qutadg’u bilig” dostonida davlatni boshqarish amallari, qoidalari va siyosiy-axloqiy munosabatlarni jamiyatda qaror toptirishga qaratilgan qarashlari bilan e’tiborlidir. U davlat boshqaruvi va xizmatini tashkil etish turlarini hamda shu darajalarga muvofiq sifatlarini tasniflaydi, “Shohlikka da’vogarlar onadan ajib bir iste’dod bilan tug’iladilar va ular darhol yaxshi-yomonni ajratish fitratiga ega bo’ladilar. Bundaylarga Xudo idrok farosat va yumshoq bir ko’ngil ato etadi, qolaversa yaxshi ish yuritish uquvi bilan ham siylaydi”, deydi olim.¹⁹
Ayni paytda, ana shunday iste’dodning tasniflarini Forobiy singari 12 sifatlarini ko’rsatish bilan birga uning vazifa va majburiyatlarini belgilaydi. Bunda u jamiyat tabaqalarini 15 toifaga ajratib, har biriga ko’rsatilishi lozim bo’lgan muruvvatni adolatli davlatni mustahkamlashda va uning boshqaruvini tashkil etishda muhim omil ekanligiga e’tiborni qaratadi. Masalan, u, ziyolilar to’g’risida shunday deydi: “Hakiqiy ziyoli haqiqat tayanchi bo’ladi. Agarki olamda donishlar bo’lmaganda, erda rizq ro’z unmas edi. Ularning ziyosi xalq, yo’lini yorituvchi mash’aldir. Donishlarga shirin so’z bilan bahra ber, moddiy manfaatini qodirishga harakat qil”²⁰.
Ma’lumki, islom dini ijtimoiy dunyoqarash sifatida keng tarqala borishi bilan uning nazariy, falsafiy, huquqiy tomonlarini ishlab chiqishga e’tibor ham tobora ortib borgan. Shu tariqa IX — XII asrlarda Movarounnahrda ilm-fan, madaniyat, islom falsafasining nazariy jihatdan yuksak darajada rivojlangan davri bo’ldi. Ulardan Imom al-Buxoriy, Imom At-Termiziy, al-Motrudiy, Muhammad Imom G’azzoliy, Mahmud az-Zamaxshariy, Burhonuddin al-Marg’iloniy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Abdulholiq G’ijduvoniy, Bahovuddin Naqshband, Jaloliddin Rumiy kabi buyuk allomalar o’zlarining ilmiy tadqiqotlari bilan jahon madaniyatiga ulkan hissa qo’shdilar.
Diniy-ilmiy tadqiqotlarda borliq, ilohiy qudrat, inson komiligi, adolat, insof, diyonat, vijdon, adolat kabi g’oyalar inson ruhiyatini poklash orqali erkin jamiyatga chorlanadi. Bu borada J.Rumiy shunday deydi: “Inson buyuk bir mo’’jiza va uning ichida hamma narsa yozilgan. Biroq, zulmat va pardalar borki, ular yozuvlarni o’qishga imkon bermaydi. Zulmat va pardalar, turlituman mashg’ulotlar insonning dunyo ishlari borasida olgan tadbirlari va ko’ngilning so’ngsiz orzularidir”. Darhaqiqat, J.Rumiyning qarashlarida insonning farqi uning komilligiga asoslanadi.Shuning uchun u dunyoga irqi, dini, millati, tabaqasidan qat’iy nazar, barcha insonlarga barobar murojaat qiladi. “Menga vahdai mayini tutgil, o’zgalarni ham ondin bahramand etgil, toki jamoat jam bo’lib, faqat suratda bo’lmish tafovutlarni bartaraf etaylik. Biz hammamiz yagona og’ochningbutoqlari, yagona qo’shinning navkarlarimiz”. Jaloliddinning bashariyat birligi haqida gapirishi o’sha davr uchun mislsiz jasorat edi.²¹
Tasavvuf ta’limoti asosida adolat, haqiqat, to’g’rilik, mehr-shafqat, insof, imon, e’tiqod, ilm, mehnatsevarlik, vatanparvarlik kabi umuminsoniy g’oyalarni targ’ibot qiluvchi muruvvatga asoslangan bir qancha diniy siyosiy oqimlar paydo bo’ladi. Ular jamiyatning axloqsiz unsurlariga g’oyaviy kuch sifatida qarshi qo’yiladi. Bu borada, A.Yassaviy shunday deydi: “Shayx uldurkim, niyoz olsa, mustaqihlarg’a, g’arib, bechoralarg’a bergaylar. Agar olib o’zi esa, murdor et emishdek bo’lg’ay. Agar to’n qilib kiysa, ul to’n to’ng’o’zcha Hak ta’olo namoz, ro’zasini qabul qilmag’ay va agar olg’anniyozidin non qilib esa, haq ta’olo oni do’zaxda turluk azobg’a giriftor qilgay. Va agar ondog’ shayxga har kishi e’tiqod qilsa kofir bo’lg’ay”.²²
Yassaviyning hikmatlarida rahbar shaxslarning sifatlari to’g’risidagi talqinlar deyarli ijodining asosini tashkil etadi. Chunki, shu davrda xalq, orasida katta obro’-e’tiborga ega bo’lgan so’fiy shayxlar siyosatga bevosita aralashib kelganlar. Bu borada Amir Qo’lolning o’g’li Amir Umarning qarashlari (1406 y. o’lgan) siyosatning nazariy va amaliy mohiyatini ochishda e’tiborlidir. Unda siyosatga shunday nisbat beriladi: “Bilgilkim siyosat — tutib turish va tartibga solishdir..., yomon kishilarni qo’rqinchva titroqda tutmoq, yaxshilarni taqdirlamoq kerak. Agar siyosat bo’lmasa, davlatning muhim ishlari amalga oshmaydi: agar tartibot jazo qonunlari bo’lmasa davlat ishlari ham o’nglanmaydi, chunki hukmdorning, jamoaning ko’rki, davlat va dinning rivoji siyosatdir”. Ya’ni din orqali siyosatda umuminsoniy qadriyatlar ifoda etilishi va bunday siyosat esa bevosita davlat qonunlari orqali amalda o’z tasdig’ini topishiga erishmoq lozim deb hisoblangan.²³
Aynan mana shunday murakkab davrda Amir Temurning (1370 yil) siyosiy sahnaga kelishi hamda mustaqil davlat barpo etishi O’rta Osiyo xalqlarining mo’g’ul istilosidan, ichki o’zaro nizolardan qutulishiga olib keladi. Mamlakatda o’rnatilgan barqarorlik markaziy davlatning tez orada mustahkamlanishiga, siyosiy kuchlar tarqoqligini bartaraf etishga, ayni paytda, turli islohotlarning amalga oshirilishiga, ilm —fan va madaniyatning rivojlanishiga turtki bo’ldi.
Sohibqiron har bir ishda siyosatni adolat bilan amalga oshirishga va bunda turli vositalar asosida uning izchilligini ta’minlashga erishadi. Ya’ni adolatga qaratilgan maqsadlarni adolatli vositalar bilan uyg’unlashtirish asosida davlat boshqaruvining texnologik ta’limotlarini amaliy jihatdan boyitadiki, saltanatda adolatni ta’minlovchi muruvvatlar yuzaga keladi. Masalan, u, nafaqat davlat xizmatchilarining qanday sifatga ega bo’lishini, balki shunday sifatlilarni qanday qilib davlat boshqaruviga kelishini ta’minlashning choralarini ishlab chiqadi. Bu borada u shunday deydi: “Agar har narsani va har kimni o’z martabasida saqlay olmasang, saltanatingga bundan ko’p halal va ziyon etgay. Demak har kimning qadr-qimmatini, tutgan mavqeini va hap narsaning o’lchovini belgilab olishing va shunga muvofiq ish yuritishing kerak”. Shu tariqa, u, masalaning nazariy asoslarini oydinlashtirish bilan uning amaliy tadbig’ini ham o’z “Tuzuk”larida amalga oshiradi. Jumladan,: “Kimning aqli va shijoatini sinov tarozusida tortib ko’rib, boshqalarnikidan ortiqroqligini bilsam, uni tarbiyatimga olib, amirlik darajasiga ko’tarar edim. So’ngra ko’rsatgan xizmatlariga yarasha martabasini oshirib borardim”, deydi.²⁴
A.Navoiy adolat to’g’risidagi qarashlarida inson ruhiyati bilan borliq ijtimoiy illatlarning mohiyatini izlaydi. Jamiyatda yovuzlikning kelib chiqish sabablarini tahlil etadi. Adolatli jamiyatga erishishda nafaqat podshohning odilligi, balki fuqarolar o’rtasidagi munosabatlarning adolatli, ma’nan sog’lombo’lishi lozimligiga e’tiborni qaratadi: “Olamda bo’lmish har nav odam bilan ko’rishdim; katta- kichikning fe’lu atvorini o’rgandim: yaxshi-yomonning xislatlarini tajribadan o’tkazdim; yaxshilik va yomonliklarning sharbatini ichib, zahrini totib ko’rdim. Baxl va pastkashlarning zaxmini, sahovatli kishilarning malhamini ko’nglim darhol sezadigan bo’lib qoldi”, —deydi.²⁵
Ayni paytda, inson ruhiyati bilan bog’liq illatlar mohiyatiga shunday nisbat beradi: “Yaxshilikka mukofot — qo’pollik odob bilan qilingan xushmuomala evaziga kekkayish, takabburlardan o’zgacha munosabat ko’rmaysiz. Birovga bir xizmat qilsang, undan o’n zarb eyishga tayyor turmoq kerak: kimgaki bir tavoze’ ko’rsatsang, ming qo’pollik va dilsiyohlikka hozir bo’lib turmog’ing lozim”. Shu tariqa, u, “Mahbub ul qulub” asarida har xil odamlarning fe’l-atvori va ahvoli, yaxshi fe’l hosiyati va yomon xislat kasofati haqidagi qarashlari asosida jamiyat ijtimoiy munosabatlarining yaxlit nazariy tizimi, fuqaro-jamiyat-davlat o’rtasidagi axloqiy majburiyatlarni umumlashtirishga erishadi.
Davlat boshqaruvi va uning siyosati bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy-axloqiy masalalarni Boburning “Boburnoma”, Koshifiyning “Axloqi Muhsiniy” asarlarida atroflicha bayon qiladi.
Ularda jamiyatning paydo bo’lishi, ijtimoiy tabaqalar, davlat va uni boshqarish yo’llari, adolatli va adolatsiz podshohlar, ularning fuqarolarga munosabati, axloq va ta’lim-tarbiya masalarini tahlil etgan. Davlat boshqaruviga oid ijtimoiy qarashlari o’z navbatida o’tmish davlatchilik madaniy merosimiz bilan bog’liq bo’lgan qadriyatlarimizni yanada boyitishga xizmat qilgan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek XIV—XV asrdagi ijtimoiy va madaniy yuksalish o’z mazmun mohiyati bilan IX—XII asrlardagi O’rta Osiyodagi Uyg’onishdavrining uzviy davomi edi. Bunday madaniy meroslarning monandlikka intilishi, uning davriy uyg’unlashuvi xalqlar hayotida taraqqiyot hamda yuksalishiga poydevor bo’lgan nazariy ta’limotlarning rivojlanish pallasida bo’lgan .
Ilmu-maorifda bo’lsa Turkistonda o’tgan Ibn Sino, Forobiy, Ulug’bek Aliqushchi o’rniga o’lturg’on olim, faylasufi zamon deganlarimiz izzatu nafs va riyokorlikg’a tabdil bo’lub, jahl balosig’a mubtalo bo’lg’on edilar. Hakam va ulutlarimiz fuqarolardin o’z joyig’a va masrafig’a sarf qilmay, o’z xohishlari va yo’sha’larira harj va sarf qilar edi. Hukumat ishida mutlaqo muntazam qoida va qonun yo’q edi, fuqarolar ularning o’z molidek hisob qilinur edi”.²⁶
Sharqda odamlarning hokimiyat va siyosiy munosabatlarga bo‘lgan munosabati azaldan o‘ziga xos xususiyat kasb etgan. Bu Sharqdagi siyosiy munosabatlarning nozik jihatlari bilan izohlanadi. Saylov tizimi, davlatchilik, siyosiy harakatlar, jamoatchilik fikri, ommaviy axborot vositalari — bularning barchasi Sharqda o‘z xususiyatlariga ega. Avvalo, bu xususiyatlar hokimiyatga bo‘lgan an’anaviy ishonch va ba’zan esa paternalizm (hokimiyatning mehnatkashlar manfaatiga qisman yon berishi) qonuniyati bilan ifodalanadi. Tarixan Sharq mamlakatlarida siyosiy qarorlar qabul qilish va ularni amalga oshirish mas’ul kishilar orqali, lekin bunda xalqning manfaatlari albatta hisobga olingan holda amalga oshirilgan. Ko‘pgina an’anaviy ijtimoiy institutlar, xususan, mahalla va boshqa o‘zini o‘zi idora qilish tashkilotlari asosan jamoatchilik fikriga tayangan. Shundan kelib chiqqan holda, ijtimoiy salmoqli fikrlarni jamoatchilik muhokamasiga olib chiqish ham an’anaviy yig‘ilish joylarida — mahalla guzarlari, choyxonalar, karvonsaroylar, to‘y-ma’rakalar, tantanalar, hasharlar, hatto mehmondorchilikda ham amalga oshgan. Shu bilan birga jamoatchilik fikri har doim davlat qarorlari qabul qilishning muhim tarkibiy qismi bo‘lib kelgan. Hukmdorlar o‘z faoliyatining jamoat fikri tomonidan qo‘llab-quvvatlanishiga erishishga uringan, qaror qabul qilishdan oldin uni jamoatchilik rizosidan o‘tkazishga e’tibor berilgan.
Buni menejment psixologiyasi sohasidagi taniqli vakolatli professor R.L.Krichevskiy o'z kitobida ta'kidlaydi: «Adabiyotga ko'ra (Hollander, 1983), ba'zi faoliyat turlarida, xususan, ular ishtirok etadigan odamlardan muhim nutq faoliyati talab etiladi erkaklar huzurida ular juda qo'rqoq harakat qilishadi.Boshqa bir tadqiqotchi E. Eriz aralash guruhlarda munozarali muammolarni hal qilishda erkaklar guruhdagi barcha kommunikativ harakatlarning 66% tashabbuskori bo'lganligini aniqladi. "Tashkiliy psixologiya sohasidagi etakchi rus olimi, professor A. N. Zankovskiyning nuqtai nazari bo'yicha «erkaklar va ayollar o'rtasida “ aniq tasdiqlangan farqlar kam: erkaklar vizual-mekansal va matematik qobiliyatlari bo'yicha ayollardan ustun, ayollar og'zaki qobiliyatlari bo'yicha etakchilikni saqlab qolishadi. Shu bilan birga, psixologik tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ayol kuchga nisbatan 1-muvofiqlikka ko'proq moyil bo'ladi, erkak esa ko'proq tajovuzkor va ko'proq muvaffaqiyat kutishga moyil. "²⁷
Zamonaviy tadqiqotlarda rahbarlar endi "ayol" va "erkak" tushunchalari bilan ishlamaydilar, aksincha, gender farqlari haqida gapirishadi. Shu bilan birga, A. N. Zankovskiy yozganidek, "asosan" erkak "kasblari bilan shug'ullanadigan ayollar ko'proq erkaklar turini - fikrlash uslubi va xarakter xususiyatlarini ochib berishadi". Rahbariyatda o'ziga xos "tanlov" mavjud bo'lib, unda faqat erkaklar ayollari samarali bo'lishadi.Boshning mahsuldorligiga oilaviy ahvolning ta'siri haqida qiziqarli fikrlar Zankovskiy A. N. "Ko'pgina tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, oilaviy ishchilar kam ishsizlik bilan ajralib turadi, ya'ni ular ish joylarini kam o'zgartiradilar va o'z ishlaridan qoniqishadi. Oilaviy ahvol shaxsga katta mas'uliyat yuklaydi. "²⁸
Bugungi kunda ayollar rahbarlik lavozimlariga tobora ko'proq tayinlanmoqda, ammo bunday tayinlashlar har doim muhokama mavzusi. Faqatgina istisnolar, ehtimol, an'anaviy ravishda "ayol" sohalaridir, bu erda erkaklar juda kam yoki umuman yo'q: bolalar bog'chalari, dorixonalar, kutubxonalar, sayyohlik agentliklari, mato do'konlari, kitoblar, kosmetika va boshqalar. Ushbu material jinslar o'rtasidagi munosabatlarni aniqlashtirishga emas, balki boshqaruv masalalariga bag'ishlanganligi sababli, biz intiluvchan ayol rahbar duch keladigan aniq muammolarni ko'rib chiqamiz.
Gender farqi - bu psixologiyada ko'pincha erkaklar va ayollar o'rtasidagi farq deb ta'riflanadigan tushuncha. "Jins" atamasi insonning psixologik jinsini va unga xos bo'lgan ideallari, qadriyatlari va o'ziga xos xulq-atvor modelini belgilaydi.
Erkaklar va ayollar o'rtasidagi etakchilik lavozimlarida gender farqini tahlil qilish bo'yicha juda ko'p adabiyotlar mavjud.²⁹ Odatda, bu asarlar dunyoda ayollar kundalik duch keladigan stereotiplarga qarshi kurashni tasvirlaydi va hayot ustuvorliklari ierarxiyasida kareralarni birinchi o'ringa qo'yadi.
Ushbu pozitsiyaga qarshi bahs yuritib, tadqiqotchilar rahbarlik lavozimini egallagan ayollarning ko'pincha oilaga qanday qilib fon berishlari haqida misollar keltirishadi. Xodimlarni boshqarishning erkaklar uslubini o'zlashtirib, ayollar qattiq, qattiq va talabchan bo'lishadi. Ayollarga xos jozibadorligi va o'ziga xos yumshoqligini yo'qotadi.Ushbu salbiy ta'sir, ishonib topshirilgan jamoaning eng kuchli qarshiliklariga duch kelgan ayol, ayniqsa erkaklar oldida, mudofaa mexanizmini harakatga keltirishi bilan izohlanadi.Ayollarning ish haqi bo'yicha yashirin kamsitilishini ko'rsatadigan ish haqining farqlanishi muhim ko'rsatkichdir.