Qo`lyozma huquqida

ﺖ  

dir. Hozirgi kunda arab va fors tillarida

115

 shtat  (bu so‘zning inglizchasi state 

“davlat” ma’nosini beradi) mazmunini ifodalovchi bu so‘z Ogahiy va boshqa 

o‘zbek adiblari tilida mamlakat, davlat ma’nolarini anglatgan. “Navoiy asarlari 

tilining izohli lug‘ati”da ushbu so‘zning iyolat shakli ham borligi qayd etilgan

116

. 

Ogahiy tilida ham bu so‘z mamlakat ma’nosida ko‘zga tashlanadi: ...Boboxon shoh 

ayolat taxtida mutamakkin bo‘ldi. 

Viloyat تﯾﻻو 1. Viloyat, mamlakatning ma’lum ma’muriy bo‘lagi, boshqaruv 

tizimi bevosita xonlik ixtiyorida bo‘lgan hudud: ...Muhammad Solih shayxni Marv 

viloyatig‘a nomzad qildi. (RD, 255

a

); kavkabai  podshohiy  va  dabdabayi 

nomutanohiy bila Hazorasb viloyatig‘a vorid bo‘lub... (RD, 266

b

).  

                                                             

114

 Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. Том I. – Тошкент: Фан, 1983. – Б.559. 

115

 Персидско-русский словарь. Том I. – М.: Русский язык, 1983. – С. 147. 

116

 Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. Том I. – Тошкент: Фан, 1983. –Б. 45. 

---

51 

 

Ogahiy tarixiy asarlarida  ulus  سﻮﻟوا  so‘zi  viloyatning,  ayrim o‘rinlarda 

mamlakatning sinonimi sifatida ham ishlatilgan: Mazkur bo‘lg‘on ulus  (Dashti 

qipchoq)ning hokimi farmonravosi erdi. (RD, 266

b

). Shuningdek, bu so‘zning 

fuqaro; aholi ma’nosida ham ishlatilganini kuzatamiz:  

Savlatidin larza er arkonig‘a, 

Haybatidin ru’sha ulus jonig‘a. (RD, 256

a

). 

Chun  shohzodai  muallomakon  Oqdarband  ulusin  ko‘churub,  Saraxs 

jonibig‘a ravon qildi. (RD, 260

a

).  

Viloyat mazmunidagi ma’muriy birlik ifodalovchi so‘zlarning yana biri 

muzofot  تﺎﻓﺎﻀﻣdir. Ushbu so‘zning ijtimoiy-siyosiy leksikaga mansublik kasb 

qilishiga “qo‘shimcha”, “qo‘shib olingan” tarzidagi lug‘aviy ma’nosi asos 

bo‘lgan

117

. Demakki, dastlab mamlakatning asosiy hududiga qo‘shib olingan 

erlar  muzofot deb atalgan va keyinchalik ma’no kengayishi mazkur so‘zning 

ma’muriy birlik  mazmuniga olib kelgan: Saraxs  muzofotidindurur,  sipohi 

nusratpanoh kunjoyishiga loyiq arz va umqi ko‘ngul xohishig‘a muvofiq bir 

sangari vus’at asar hafr qildurubdurur. (RD, 261

b

). 

 2. Ogahiyda mazkur so‘z ba’zi o‘rinlarda qo‘shni o‘zbek xonliklariga 

nisbatan  mamlakatning ma’nodoshi sifatida ishlatiladi: ...ul viloyat  (Buxoro) 

hokimi Bahodirxon... (RD, 291

a

).  Viloyat so‘zi XI asrdayoq “Qutadg‘u bilik”da 

mamlakat, davlat ma’nosida ishlatilgan

118

.  

Tuman  نﺎﻣوﺗ so‘zi mamlakatning bir ma’muriy bo‘lagi, hudud nuqtai 

nazaridan hozirgi vaqtdagi tumanga teng ma’muriy birlik. Tobe’  ﻊﺑﺎﺗ  esa 

mamlakatga qaram qilingan hududlar ma’nosini beradi va uning ko‘plik shakli 

tavobe’otdir. Tuman so‘zining ko‘plik shakli tumanot tarzida ishlatilgan: To‘qquz 

oydin so‘ng oning inisi Bahodirxonkim, Buxoro tumonotidin bir tumanda hokim 

erdi, atrofig‘a lashkar jam’ qilib va Buxoro tavobe’otin dag‘i tahti hukumatig‘a 

kirguzub, ko‘b cherik bila kelib Buxoro shahrin qabodi. (RD, 278

b

).  

                                                             

117

 Персидско-русский словарь. Том II. – М.: Русский язык, 1983. – С. 523. 

118

 Дадабаев  Х. Наименование  единиц  административно  территориального  деления  в  старотюркских 

памятниках XI-XIV вв // Адабий мерос. 1990. – №53. – С. 39. 

---

52 

 

Yurt  تﺮﻮﯾ  so‘zi  esa  mamlakat  ma’nosini  berishi turkiy  tillarning 

ko‘pchiligiga xosdir. Buni Ogahiy tilida ham kuzatamiz: ...Umarxonni yurtdin 

ixroj qilib, Xo‘qand viloyatig‘a yubordi (RD, 278

b

)

119

. Xorazm yodnomalarida bu 

so‘z  yurt; aholi yashaydigan joy; vatan ma’nolarida qayd etilgan

120

.  Ushbu 

ma’nolar Ogahiy tarixiy asarlari leksikasiga ham xos: ...Xorazm mamolikining bir 

tarafidin er va yurt tiladilar. (RD, 279

b

). 

Shahr  ﺮﮭﺷ – shahar. XIX asrda ham shaharlar atrofi mudofaa devorlari 

bilan  o‘ralgani  uchun  qal’a  va  shahar so‘zlari qo‘llanishida deyarli farq 

bo‘lmagan: ...kamolud-davla  vaddunyo  Muhammadnazar  inoqkim,  Xivaq 

shahrida nayobat tariqasi bila qolib erdi... (RD, 276

b

). 

Qal’a  ﮫﻌﻠﻗ  va  balda  هﺪﻠﺑ  (o‘lka) so‘zlari ham shu turdagi so‘zlardan 

hisoblanadi. Ogahiy tarixiy asarlarida ularning ko‘plik shakllari qilo’ عﻼﻗ va bilod 

دﻼﺑ ham ishlatilgan: ...atrof va aknofdag‘i qilo’  va bilod hokimlari... (RD, 255

b

). 

Qilo’ qal’aning siniq ko‘pligi bo‘lsa, to‘g‘ri ko‘pligi eski o‘zbek tilida 

qal’ajot  shaklida  ishlatilgan:  Jom  julgasining  qal’ajotidin  Umg‘on 

otlig‘  qal’akim, qizilbosh xaylining maskani va irtidod ahlining ma’mani 

erdi... (RD, 273

a

). Ularga sinonim sifatida kent ﺖﻨﯿﮐ so‘zi ham ishlatilgan: 

To‘ldi bori kentu dashtu sahro, 

Etti unidin falakka g‘avg‘o. (RD, 256

b

). 

Ogahiy  tarixiy  asarlarida  diyor

,