Qodiriy nomidagi jizzax davlat

O‘qitish prinsipi nima? “Prinsip” lotincha so‘z bo‘lib, “asos, qoida, talab” singari ma’nolarni ifodalaydi. “O‘qitish prinsipi” deganda, dars samaradorligini ta’minlash, ta’lim jarayonini tashkil etish, uyushtirishga qo‘yilgan asosiy talablar, qoidalar tushuniladi. O‘qituvchi ta’lim ishini tashkil etar ekan, ana shu qoida va talablardan kelib chiqadi va ular o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni ta’minlagan holda, amalda tatbiq etish orqali ko‘zlangan maqsadga erishadi.

Ona tili darslarida, bir tomondan, umumdidaktik prinsiplarni, ikkinchi tomondan, shu fanni o‘qitishning o‘ziga xos prinsiplarini hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Umumdidaktik prinsiplar garchand maktabda o‘qitiladigan barcha fanlarga aloqador bo‘lsa-da, ammo u har bir fanning ichki tabiatidan, o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Maktabda o‘qitiladigan hamma fanlar uchun umumiy bo‘lgan didaktik prinsiplar: o‘qitishning bolaga ma’lumot berish, tarbiyalash va rivojlantirishga qaratilganligi; o‘qitishning ilmiyligi va bolalar uchun tushunarliligi; sistemaviylik va izchillik; nazariya bilan amaliyotning uzviy aloqasi; onglilik, faollik va mustaqillik; ko‘rsatmalilik; o‘quvchilarga individual munosabatda bo‘lish va ularning o‘quv imkoniyatlarini hisobga olish kabi prinsiplar garchand umumdidaktik prinsiplar sanalsa ham, ammo ona tili o‘qitish nazariyasi va usuliyatida ularning har biri o‘ziga xos mazmun kashf etadi.

Ona tili o‘qitishda umumdidaktik prinsiplar bilan bir qatorda shu fanning tabiatidan kelib chiqadigan quyidagi o‘ziga xos prinsiplar ham mavjud:

a) “til- me’yor-nutq mutanosibligi” prinsipi;

b) o‘zbek tili fanini o‘qitish orqali o‘quvchilar tafakkurining o‘sishiga erishish prinsipi;

v) o‘zbek tilini o‘qitishda mavzulararo, bo‘limlararo va fanlararo bog‘lanishga qat’iy amal qilish prinsipi;

g) o‘quvchilarni til hodisalarini ajratishga o‘rgatish prinsipi;

d) o‘zbek tilini o‘qitish orqali o‘quvchilarning nutq malakalarini mustahkamlash va til sezgirligini oshirish prinsipi;

e) ona tili o‘qitishda mahalliy sheva sharoiti va ta’sirini nazarda tutish prinsipi.

Maktabda ona tili o‘qitishning bu o‘ziga xos prinsiplari umumdidaktik prinsiplar bilan uyg‘unlashib, ona tili darslari samaradorligini ta’minlovchi asosiy talablar silsilasini vujudga keltiradi.

Ona tili mashg‘ulotlari o‘quvchi shaxsini tarbiyalash va uni rivojlantirish vositasi hamdir. Ularni bir-biridan ajratgan holda alohida-alohida yoki darsning muayyan bir bosqichida birin-ketinlik bilan amalga oshirib bo‘lmaydi. O‘quvchilar til hodisalarini o‘rganishar ekan, ayni vaqtda, shu jarayonda ularga tarbiya beriladi, shaxsi rivojlantiriladi.

Ma’rifiy matnlar ta’lim, tarbiya va rivojlanishni ta’minlovchi muhim vositadir.

Ona tili mashg‘ulotlarida tanlanadigan matnlar mavzu jihatidan rang-barang bo‘lsa, o‘quvchilarning til materiallariga qiziqish darajasi ham shuncha yuqori bo‘ladi.

Ona tili darslarini o‘quvchilarning kundalik hayoti, mehnat faoliyati, turmushi bilan bog‘lash, foydalanish uchun tanlanadigan rasmlarning mazmun va mavzuiy rang-barangligini kuchaytirish darsning tarbiyaviy va rivojlantiruvchi yo‘nalishini oshiradi.

Ma’lumki, ona tili darslarida o‘quvchilar bajaradigan ishlar: kuzatish, taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish kabi aqliy faoliyat usullari; xayol, diqqat, xotira, tafakkur kabi shaxsiy psixik xususiyatlarni rivojlantirish, qiyinchiliklarni yengish mustaqil ijodiy faoliyat ko‘rsatishga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa, ayni vaqtda, o‘quvchi shaxsini rivojlantiradi.

Ta’limning ilmiyligi va bolalar uchun tushunarli bo‘lishi prinsiplari o‘zaro bog‘langan, bir-birini to‘ldiradigan didaktik kategoriyalardir.

Ta’limning ilmiyligi prinsipi o‘quv materialini hozirgi zamon o‘zbek tilshunosligi fani yutuqlari asosida bayon qilishni taqozo etsa, ta’limning bolalar uchun tushunarli bo‘lishi prinsipi o‘quv materiallarini bolalarning yosh va psixologik xususiyatlariga, ularning umumiy taraqqiyoti hamda bilish imkoniyatlariga moslab bayon qilishni talab etadi. Ta’lim jarayoni mantiqi bu prinsiplarni o‘zaro aloqadorlikda qarashni zaruriyat qilib qo‘yadi. Mazkur prinsipga ko‘ra, ona tilidan har bir sinfda o‘rganiladigan material hajm hamda mazmun jihatidan bir-biridan farq qiladi.

Maktabda ona tili fani o‘zbek tilshunosligida qo‘lga kiritilgan yutuqlarga tayanadi. Bu prinsip o‘quvchilarni hozirgi o‘zbek tilshunosligida qat’iy hal etilgan, ilmiy asoslangan bilimlar bilan qurollantirishni talab etadi.

Ilmiylik prinsipini tushunarlilikdan ajratib bo‘lmaydi. Bu ikki prinsip bir-birini to‘ldiradi va dars samaradorligini ta’minlaydi. Ona tili darslarida ilmiylik va tushunarlilikni ta’minlash uchun quyidagilarni hisobga olish lozim:

• 
  fanda ilmiy jamoatchilik tomonidan e’tirof etilgan, ilmiy jihatdan asoslangan maktab atamalarini ishlatish; har bir tushuncha va atamaning ma’nosini atroflicha ochish; ularni bolalarning puxta o‘zlashtirishlarini ta’minlash uchun yetarli miqdorda asosli materiallar bilan tahlil qilish;
  
• 
  o‘rganilayotgan o‘quv materialining oldin o‘rganilgan mavzular bilan bog‘liqligiga amal qilish; bolalarni keyingi mavzularni o‘zlashtirishga tayyorlash; til asoslari, tushunchalarini o‘zaro chog‘ishtirib o‘rganish;
  
• 
  ona tili ta’limi mazmunida grammatizmga yo‘l qo‘ymaslik, o‘quv materialini bolalarda mustaqil va ijodiy fikrlashga, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki hamda yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga bo‘ysundirish;
  

• 
  o‘quv topshiriqlarini o‘quvchilarning ruhiy (psixologik) xususiyatlari va imkoniyatlariga mo‘ljallab tanlash.
  

Savol va topshiriqlar:

• 
  O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunida ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplarini aytib bering.
  
• 
  Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Munis Xorazmiylar til ta’limini o‘z asarlarida qanday talqin va targ‘ib etishgan?
  
• 
  “Ona tili o‘qitish metodikasi”ning fan sifatida shakllanishi, rivojlanishi va hozirgi ahvoli to‘g‘risida nimalarni bilasiz?
  
• 
  “Ona tili o‘qitish metodikasi” fanining shakllanish jarayonini nechta davrga bo‘lib o‘rganish mumkin?
  
• 
  “Izohli o‘quv” ta’limi deganda nimani tushunasiz?
  
• 
  XX asr boshlarida Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy, madaniy va ta’lim sohasida yuz bergan o‘zgarishlar haqida nimalar bilasiz?
  
• 
  “Ona tili”dan yangi yo‘nalishdagi darsliklarning yaratilishiga nimalar asos bo‘lgan?
  
• 
  50-80-yillarda Ona tili o‘qitish metodikasi fanining rivojlanishida kimlarning ilmiy qarashlari va asarlari muhim ahamiyatga ega bo‘lgan?
  
• 
  Mustaqillik yillarida ona tili ta’limi sohasidagi islohotlar haqida so‘zlang?
  
• 
  “Ona tili o‘qitish metodikasi” fanining obyekti, predmeti, maqsad va vazifalarini asoslang.
  
• 
  Ona tilidan zaruriy bilim, malaka va ko‘nikmalar tizimi deganda nimani tushunasiz?
  
• 
  “Ona tili o‘qitish metodikasi” fanining boshqa fanlar bilan aloqasi haqida fikringiz?
  
• 
  Ona tilini fan sifatida o‘qitishning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy zaruriyatlari deganda nimani tushunasiz?
  
• 
  Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida “O‘zbek tili”ning o‘quv fani sifatida shakllanishi va rivojlanish tarixini qanday davrlashtirish mumkin?
  
• 
  Ona tili ta’limining asosiy maqsadi nimadan iborat?
  
• 
  “О‘zbek tili” doimiy anjumanlari (O‘TDA) haqida nimalar bilasiz?
  
• 
  Maktabda ona tili o‘qitishning asosiy vazifalari nimalardan iborat?
  
• 
  Mustaqillik yillarida yaratilgan “Ona tili” darsliklari haqida fikr-mulohaza bildiring.
  
• 
  Ijodiy tafakkur va mustaqil fikrlashning muhim belgilarini ayting.
  
• 
  Nima uchun matn ijodiy tafakkur va mustaqil fikrlashning oliy ko‘rinishi hisoblanadi?
  
• 
  Ona tilidan o‘quvchilar egallagan bilim, ko‘nikma va malakalar tizimi qaysi parametrlar orqali tekshiriladi?
  
• 
  Ona tili darslarida o‘quvchini ta’lim jarayonining subyektiga aylantirishda nimalarga e’tibor berish kerak?