Qizil va qora indd

XX

Imzosiz maktublar

Do not give dailiance Too much the rein; the 

strongest oaths are straw to the fire i’the blood.

Tempest.

14

Ular yarim kechaga yaqin xona-xonalariga tarqalishar ekan, Jyulen 

payt poylab turib, ma’shuqasining qulog‘iga shivirladi:

– Bugun uchrashishimiz mumkin emas, eringizda shubha tug‘il-

gan; imonim komilki, u boya o‘qib turib rosa «uh» tortgan o‘sha 

uzundan-uzoq maktub biz haqimizda yozilgan yumaloq xat bo‘lsa  

kerak.

Ularning baxtiga, Jyulen xonasining eshigini ichkaridan qulflab 

oldi. De Renal xonimning miyasiga, Jyulenning xavfsirashi bugun 

ko‘rishmaslik uchun shunchaki bir bahona bo‘lsa kerak, degan 

bo‘lmag‘ur fikr kelib qoldi. U butunlay aql-hushini yo‘qotib, odatdagi 

vaqtda Jyulenning xonasi tomon ravona bo‘ldi. Jyulen yo‘lakda qadam 

14

 O‘zingni tiyib ol – yo‘qsa, bu ontlar 

Olovli qoningda borutdek yongay.

  

 

 

Shekspir. «Bo‘ron». IV parda. 1 ko‘rinish.

---

134

tovushini eshitgan zahoti chiroqni o‘chirib qo‘ydi. Kimdir uning eshigi-

ni ochmoqchi bo‘ldi, – lekin kim bo‘ldi bu odam? De Renal xonimning 

o‘zimi yoki uning rashkchi erimi?

Ertalab azonda Jyulenni yaxshi ko‘radigan oshpaz ayol unga bir 

kitob keltirib berdi; kitobning muqovasiga italyan tilida bir necha so‘z 

yozilgan edi: guapdate alla pagina 130

15

.

Bunday ehtiyotsizlikdan Jyulenning naq yuragi orqasiga tortib 

ketdi, u shosha-pisha ko‘rsatilgan sahifani ochgan edi, to‘gnagich bi-

lan kitobga qadalgan xatga ko‘zi tushdi. Xat imlo qoidalariga mutlaqo 

rioya qilinmay, pala-partish yozilgan bo‘lib, uning hamma yog‘iga 

ko‘z yoshlari tomgan edi. Odatda de Renal xonim imlo xususida juda 

botartib bo‘lganidan uning hayajonidan dalolat beruvchi bu tafsilot 

yigitni shu qadar to‘lqinlantirib yubordiki, u ma’shuqasining bunday 

ehtiyotsizligini unutib ham qo‘ydi.

«Sen bugun tunda meni o‘z oldingga kiritishni istamading, 

shundaymi? Ba’zan men aslida sening dilingdagi gaplarni oxiriga-

cha hech qachon anglab yetgan emasman, deya o‘ylab qolaman. 

Sen menga tikilasan-u nigohing yuragimga vahima soladi. Men 

sendan  qo‘rqaman.  Yo  Parvardigor!  Nahot  meni  hech  qachon 

sevmagan bo‘lsang? Agar shunday bo‘lsa, mayli, erim sevgimiz 

to‘g‘risida bor gapni bila qolsin, mayli, u meni bolalarimdan judo 

etib, biror chekka qishloq qa umrbod badarg‘a ham qilsin. Balkim, 

Tangrining ixtiyori shudir. Nimayam derdim, u holda bu dunyodan 

tezda ko‘z yumaman. Sen bo‘lsang! – sen berahm maxluq bo‘lib   

qolasan.

Demak, meni sevmaysan-a? Mening telbaliklarim, vijdon azobi 

haqida tinimsiz zorlanishim joningga tegdimi? Insofsiz! Meni halok 

qilmoqchimisan? Mana, juda oson yo‘li. To‘g‘ri Verrerga borgin-da, 

mana shu xatni butun shaharga, undan ham yaxshisi, – janob Val-

enoga ko‘rsat. Unga seni sevishimni, – yo‘q, bunday shakkoklikdan 

Xudoning o‘zi saqlasin! – senga sajda qilishimni, men uchun hayot 

faqat seni ko‘rganimdan keyingina boshlanganini, hatto kishi tur-

li-tuman orzular ummoniga g‘arq bo‘ladigan yoshlik paytimda ham 

dunyoda sen menga in’om etganchalik baxt bo‘lishi xayolimga ham 

kelmaganini, senga hayotimni bag‘ishlaganim, imonimni qurbon et-

ganimni – hamma-hammasini aytib ber. Buyam gapmi, kerak bo‘lsa, 

15

 130-sahifaga qarang (ital).

---

135

sen uchun bundan ham ko‘prog‘ini qurbon qilishga tayyorman. Buni 

o‘zing yaxshi bilasan.

Biroq o‘sha odam qurbon degan narsaning nimaligini tushunar-

mikin? Yo‘q, sen jig‘iga tegish uchun unga aytib qo‘y, men hech qanday 

g‘iybatdan qo‘rqmayman va meni dunyoda yolg‘iz bir narsa – men 

uchun hayot rishtasi bo‘lmish tanho odamning sovishi cho‘chitadi 

xolos. O, qani endi hozir hayot bilan vidolashsam, jonimni qurbon 

qilsam va bolalarim uchun ortiq qayg‘urmay qo‘ysam, naqadar bax-

tiyor bo‘lardim!

Jonginam, sira shubha qilmasligingiz mumkin: agar o‘sha maktub 

chindan ham yumaloq xat bo‘lsa, uni, turgan gap, xuddi o‘sha max-

luq yozgan. U ablah, mana, olti yildirki, o‘zining do‘rillagan ovozi, ot 

minish san’ati haqidagi hikoyalari, o‘ziga bino qo‘yishi va beqiyos 

fazilatlari to‘g‘risidagi gaplarni takrorlashi bilan meni tinimsiz ta’qib 

etib keladi.

O‘sha yumaloq xat bor gapmi o‘zi aslida? Noinsof! Sei bilan shu 

haqda bir gaplashib olishni istardim. Yo‘q – bir hisobda yaxshi qil-

gansan. Axir seni, ehtimol, so‘nggi marta quchib turib, hozirgidek, 

sovuqqonlik bilan mulohaza qila olarmidim. Endi biz baxtga ilga-

rigidek osongina erisha olmaymiz. Bundan siz xafa bo‘larmikinsiz? 

Har qalay do‘stingiz Fuke biror qiziqroq kitob yubormagan kunlarda 

xiyol dilingiz siyoh bo‘lsa kerak. Lekin baribir qurbonlik qilindi, o‘sha 

yumaloq xat bo‘lganmi yoki yo‘qmi, – baribir ertaga men erimga 

imzosiz maktub olganimni aytaman va seni nima qilib bo‘lsa-da, bi-

ror narsani bahona qilib, qurumsoqlik qilmay, durustroq haq to‘lab 

otangnikiga jo‘natib yuborishini talab qilaman.

Afsuski, do‘stginam, biror ikki haftaga, ehtimol bir oyga ajra-

lishimizga to‘g‘ri keladi! Ah, men bilaman, ishonaman, sen ham men 

kabi azob chekasan. Lekin o‘sha yumaloq xat keltirishi mumkin 

bo‘lgan falokatning oldini olmoq uchun shundan o‘zga chora yo‘q. 

Bu men to‘g‘rimda erimga yozilgan birinchi xat emas. Ilgari bunday 

xatlar ustidan qanday kulganimni bilsang edi!

Endi mening bitta maqsadim bor: u ham bo‘lsa erimni bu xatni 

janob Valeno yuborganiga ishontirish, imonim komil, aslida ham o‘zi 

shunday bo‘lsa kerak. Agar biznikidan ketishingga to‘g‘ri kelsa, albatta 

Verrerda joylashib olishga harakat qil, men esa shunday yo‘l tutaman-

ki, erimning o‘zi bu ahmoqlarga biz mutlaqo arazlashmaganligimizni 

---

136

ko‘rsatib qo‘ymoq uchun biror ikki haftaga shaharga ko‘chib tushishni 

istab qoladi. Sen esa Verrerda bo‘lganingda o‘sha odamlarning bar-

chasi bilan, hatto liberallar bilan ham do‘stlashib olishga harakat qil. 

O‘sha xonimlarimizning bari seni boshlariga ko‘tarib yurishga tayyor 

ekanliklarini juda yaxshi bilaman.

Janob Valeno bilan janjallasha ko‘rma, bir vaqtlar po‘pisa qil-

ganingdek, uning qulog‘ini kesib olma tag‘in, – aksincha, u bi-

lan iloji boricha xushmuomala bo‘l. Hozir biz uchun eng muhimi 

sening janob Valenoningmi yoki biror boshqa odamning 

bolalariga tarbiyachi bo‘lib ishga kirayotganing to‘g‘risida gap  

tarqatish.

Xuddi ana shu ishga mening erginam hech qachon yo‘l qo‘ymaydi. 

Mabodo yo‘l qo‘ygudek bo‘lsa – nimayam qilardik! Har qalay, sen 

Verrerda yashaysan, shunda ba’zi-ba’zida uchrashib turishimiz 

mumkin bo‘ladi, – bolalar seni shu qadar yaxshi ko‘rishadiki, turgan 

gap, sening oldingga olib borishlarini iltimos qilishadi. Yo Parvar-

digor, bolalarim seni yaxshi ko‘rishgani uchun ham ularga mehrim 

yanada ko‘proq ortayotganini sezib turibman. Qanday gunoh axir bu! 

Yo Tangrim, nima bilan tugarkin bu ishlarning bari?.. Es-hushimni 

butunlay yo‘qotib qo‘ydim... Xo‘sh, xullas, o‘zingni qanday tutishni 

tushunsang kerak: beozor va muloyim bo‘l, iltimos, o‘sha qo‘rs 

to‘nkalarga dilingdagi nafratingni sezdirib qo‘yma, – tiz cho‘kib iltijo 

qilaman sendan, axir sen bilan bizning taqdirimiz o‘sha odamlarga 

bog‘liq. Erimning esa sen bilan jamoat fikri qanday taqozo etsa, 

xuddi shunday muomala qilishiga mutlaqo shubhalanmasang ham 

bo‘ladi.

Sening o‘zing menga yumaloq xat tayyorlab berasan: biroz 

sabr-toqatli bo‘lgin-da, qo‘lingga qaychi olib, kitobdan men quyida 

yozgan so‘zlarni qirq va ularni manovi ko‘kimtir qog‘ozga tekisroq 

qilib yopishtirib chiq, – bu qog‘ozni menga janob Valeno sovg‘a qil-

gan. Xonangda tintuv bo‘lishi mumkin, shu boisdan ham so‘zlarni 

qirqib olgan kitobni yoqib yubor. Agar kitobdan kerakli so‘zlarni 

butunligicha topa olmasang, u holda erinmay ularni o‘zini harf-

ma-harf tuzib chiq. Seni qiynab qo‘ymaslik uchun men yumaloq 

xatni juda qisqa qilib yozdim. Evoh, agar sen meni ortiq sevmasang, 

u holda mening o‘zim yo‘llayotgan maktub senga benihoya uzun 

bo‘lib tuyulsa kerak.

---

137