Qissa ua h ik o y a L a r sharq* n a sh riy ot-m a tba a

Jo n -jo n L a tifa !..
Gul m a y d o n L a tifa .
S h o x id a o 'y n a n g , bargida sa y ra n g ,
J o n L a tifa !
U ning ovozi yoqimli, ohangi m ay in, dardli.
— J u f t bo‘lsin! — qichqiradi birov.
— B arakalla, o farin , ustax o n, qani ta g ‘in ay- 
tin g , qo‘shiqning konisiz-ku, — deydi lo ‘ppigina 
yosh b ir xalfa.
Ammo bobom nnig jah li chiqib ketadi:
— E, bas, ish in g n i qil! H azilning ham , qo‘shiq-
26

---

ning ham b ir shingili yaxshi, ortiqchasi yarash- 
maydi, taom il shu! — deydi keskin tarzd a.
— J o n aka! — deydi ko ‘rim sizgina b ir keksa 
xalfa. — Ishni qilib o ‘tirib m iz, ishim iz yomon 
em as, ammo zerikam iz, qo‘shiq bo‘lsa jonga ro hat, 
v a q t o 'tg a n in i, c h arch a g an im iz n i b ild irm ay d i, 
erm ak-da, erm ak ... — deydi ran jig an tovush bilan 
boshini ishdan ko‘tarm a sd a n ...
Bobom unga b ir o ‘qrayadi-da, qizarib bo‘kiradi:
— Olio, de, olloga sig ‘in! — Keyin yum shoqroq 
tovush bilan: — Dard k o‘p, davo yo‘q... Eshonga 
qo‘l ber, keksayib qolding, qo‘shiq senga chiko- 
ra! — d e y d i.
Uy ichi suv quyganday jim jit bo‘ladi. Xalfa- 
sh o g ird lar, to g ‘alarim jim ish tik a d ila r, yolg‘iz 
p ash sh alar g ‘uvillab aylanadi. U larning xiraligidan 
d iq q at bo‘lgan sh o g ird lar goho «ah» deb bilaklari- 
ga yoki bo‘y in larig a b ir u rib qo‘yadilar.
Ju m a k u n lari x alfa va sh o g ird lar ozod. K atta- 
kichik to g ‘alarim sam ovarga chiqib k e tad ilar. 
Ammo boyoqish bobom ishni uzm aydi. 0 ‘zi yolg‘iz 
ish tik ad i. To‘p o tard a ish in i tu g atad i-d a, ta h o ra t 
qilib, m achitga jo ‘naydi. O qm achitda ju m a namozi- 
ni o‘qigandan keyin bizning m ahallaga yaqin — 
Mo‘g ‘ul k o ‘chadagi m achitga, eshonning oldiga 
boradi. M achitda odam qalin. H ofizlar y ig ‘i-sig ‘i 
b ilan ish q iy va so ‘fiyona g ‘a z a lla r o‘qishadi. 
Bobom «hu!» deb darrov o ‘rta d a g i zikrchilarga 
qo‘shilib, zik r tu sh ib ketadi. Jon-dili bilan, astoy- 
dil zik r qiladi.
Bobom kam bag‘al, ro ‘zg ‘o rin i zo‘r-bazo‘r sur- 
gab, tam addi qilard i, kecha-kunduz tinm asdan ish- 
lard i, ammo ozgina v aqt topsa, darro v namoz-ibo- 
d atg a berilard i.
* * *
B ir ku ni bobomning ustaxonasida o‘tirsam kir 
p aran jig a o 'ra lg an , qaddi bukik, oriq b ir xotin 
salom berib kirad i va sekingina deraza tagiga 
cho‘kadi.
27

---

— О, aylanay, pirim , mehribonim! — deydi 
kam pir bobomga m u ro jaat etib. — H uzuringizga 
keldim.
Bobom boshini ko‘tarm asd an alik oladi-da, kam- 
pirdan so‘raydi:
— Ha, ish in g qalay kam pir?
K am pir uzoq gap irad i, bolasining ishsiz sarson- 
ligidan h a sra t qiladi, tu rm u sh d an zorlanadi:
— Sizga sig ‘inib keldim , aylanay u sta , o‘g ‘lim ni 
ishga oling, aqlli, m o'm in-qobil bola...
Bobom indam aydi, do‘q-do‘q qilib shonni urib 
qo‘yadida, birpasdan keyin noxush tovush bilan 
deydi:
— Shum bola. Bilam an un i, b ir vaqt ishlagan. 
T akabbur, qo‘rs, pichingni yaxshi k o ‘rad ig an , 
shilqim bola, tushundingm i?
K am pirning nafasi b ir lahza ichiga tu sh ib k e ta ­
di keyin yalinchoq to vush bilan gapiradi:
— Gapingiz to ‘g ‘ri, u sta. H am m asi ro st, qanday 
qilay, yomon, qo‘rs bola, o ig u d a y o‘ja r, dilozor. 
0 ‘zim ham bilam an, ta q sir. Yo‘lga soling. Lekin 
aqli raso. Odam bo‘ladi, degan um idim bor, taq sir. 
Yordam bering, yaxshiligingizni sira unutm aym iz, 
ochm iz... — deb piq-piq y ig ‘laydi kam pir va so‘zida 
yana davom etadi. — D ardim iz ko ‘p, h asratim iz 
ko‘p, birpasga tash q ariga chiqsangiz, jin dak gapim 
bor edi, — deydi yana yalinib.
Bobom to ‘n g ‘illab deydi:
— K am pir, x alfalarn in g qulog‘i berk, aytaver, 
nim a gap?
— Falakning dastid an o‘ldik, dodim izni eshi- 
tad ig an kishi yo‘q.
— Bas, bas, o‘zi nim a gap? P o‘sk allasin i 
gapir! — deydi bobom.
K am pir b ir on s u k u t qiladi, keyin yig ‘i aralash , 
shiv irlab gapiradi:
— Boyvachcha o‘lg u rn in g bolalariga, erkatoy- 
larig a kinna solish, qoqish-suqish uchun goho borib 
tu ra rd im . Kelin picha dim og‘dor b o is a ham , «ke- 
ling, keling» deb tu ra rd i boyoqish. Bir kun u
28

---

«nevarangizni m enga bering, chaqalog‘im ni ko‘ta- 
rib y u rad i, kiyim-bosh qilib beram an, ovqati shu 
yerdan o‘tad i» , deb yalindi. 0 ‘n uchga kirgan 
yoshgina popukday qiz edi. «Xo‘p, bolam!» dedim, 
suyunib ketdim , jilla bo‘lm asa qorni to ‘yadi-ku, 
deb o‘yladim . Uyga borib m aqtadim — boy juda 
bad av lat, y er-su v lari ko‘p, dedim. N evaram ham 
suyunib ketd i, d arro v oldim ga solib boyning hov- 
lisiga olib bordim . B olalari ko‘p, o‘yi bag ‘-bug‘. 
Kelin gerdayib: «Y axshi qildingiz, buvi, neva- 
ran g iz yolchib qoladi», deb m aqtandi. Men nodon, 
g ‘a fla t bosgan boshim , suyunib, duo qilib uyga 
qaytdim . O lti-yetti oy o ‘td i. N evaram boyoqish 
goh-goh uyga b ir zum gina kelib k etard i. «Buvijon, 
ish ko ‘p, ju d a zerikdim », deb zorlanardi. «Hechqisi 
yo ‘q, ishga pishasan, qorning to ‘q bo‘lsa bas, chi- 
ro g ‘im », deb aldab-suldab jo ‘n atard im men gum- 
roh. Lekin boyvachcha o‘lg u r qizga ko‘z qirin i 
tash lab y u ra r ekan. «Oppoq qizim, yaxshi qizim », 
deb aldab y u ra r ekan juvonm arg bo‘lgur.
X alfalar, shiv irlash ib , b ir-b irin i tu rtib qo‘yisha- 
di. U lar gapga zim dan quloq solar edilar.
— B ir kun kelin yasanib, bolalarini y asan tirib
onasinikiga ketg an ekan, boyvachcha qizni aldapti, 
av ra p ti, xullas yopishipti. E, u sta ahvolim iz shu, 
nevaram shum shayib uyga kelib o ‘tir ip ti... D ar­
dim iz behisob. Ilohim , b o y v ach ch alarg a o ‘lim 
b ersin, xonavayron bo‘lsin! — ho‘ngrab yig ‘lab 
yuboradi kam pir.
X a lfa la r, to g ‘a larim , g ‘azabdan titr a y d ila r, 
bobom oqarib ketadi.
— Boyvachchang kim? O ti nim a ablahning? — 
so‘rayd i baqirib.
— B uni s ir saqlaym an, u sta, mabodo boy bilsa, 
tin ch qo‘ym aydi bizni, — dedi kam pir sekin tovush 
bilan.
— B oyvachchalarni pul q u tu rtira d i. Itvach- 
c h ala r... — bo‘g ‘ilad i keksa xalfa.
— T u rg an -b itg an i ifloslik u ab lah larn in g , — 
deydi ikkinchi b ir xalfa.
29

---

Bobom uzoq va og‘ir su k u td an so‘ng kam pirni 
ovutadi:
— Bas, y ig ‘lam a, zolim lar ko‘p, xo in lar ko‘p, 
u larn in g shunday nom a’qulch ilik lari, itlik la ri bo‘- 
lib tu ra d i. Ko‘p ko‘rganm iz, ko‘p eshitganm iz bun- 
day voqealarni. Sabr qil, ta n g rim o ‘zi beradi u larg a 
jazoni! — Biroz o‘ylanib o‘tirg a n d a n so ‘ng, boshini 
ko‘ta rib so‘raydi: — X o‘sh, o ‘g ‘lin g u sta Mir- 
ham iddan ketib qoldimi?
— U rishib q o lip ti... Yo‘q dem ang, oling, tasad- 
duq!.. — tu tilib yalinadi kam pir.
— K am pir, yubor o‘g ‘lingni. 0 ‘zim yaxshilab 
b ir gaplasham an. X o‘p ezib, innaykeyin ishga ola- 
m an ablahni.
K am pir uzundan-uzun duo qilib, c h u ru k paran- 
jisin in g e tak larin i yerga su rg ag an holda chiqib 
ketadi.
Men angrayib o‘tiram an .
* * *
Havo haddan ta sh q a ri isib ketadi. Oftob omon- 
siz. X alfalar va to g ‘alarim te r quyib ishlaydilar, 
dam jiqqa ho ‘l ro ‘m ollari bilan yelpinib, dam 
engashib m anglaylaridan te rn i sid ira d ila r, ammo 
bobom tu s h k u r m unchoq-m unchoq te r bossa ham 
pisand qilm aydi, bemalol ishlaydi, s h a rtta -s h a rtta
charm qirqadi, ishdan tinm aydi.
— Shu to b d a, ja rd a g i m uzday su v g a b ir 
sho‘ng ‘ib ro h atlan ib chiqsang! — deydi lo‘ppi 
xalfa.
Bobom b ir xo‘m rayib qo‘yadi.
Goho m ahallaning bekorchilari k irad i. Undan 
bundan gaplashib, b a ’zilari erm ak uchun mahsi- 
larn i bo‘yab, pardozlab o ‘tira d ila r. Bekorchi kam- 
b ag‘a llar ko‘p. X alfalar, to g ‘alarim issiqdan esan- 
kirag an hoida su stg in a ishlab o‘tirg a n d a , to ‘satd an
keksa xalfa su k u tn i buzadi:
— H a, ro std an , bugun seshanba. E rta chorshan- 
ba, bozorga boram iz, xo ‘pmi, u sta? M ahsilarni 
do ‘nd irib so tam izd a, salqin sam ovarda qulin g
30

---

o‘rg ilsin qaymoqdek nonni j inday m urabbo bilan 
urib olam iz. Keyin achchiq ko‘k choyni bostirib 
icham iz. — K o'saning yuziga tabassum yoyiladi.
— Suf sizga, d o ‘stim! — deydi d arro v unga 
javoban ikkinchi b ir x alfa. — V ag‘illam ang behu- 
da, bu gal navbat bizniki. Yangi olacha yax tak ham 
in tiz o r bo‘lib tu rip ti, yasanib biz ham b ir gal 
bozorga borib, g a sh t qilay lik ... B izning ko‘ngil 
ham q u sh d ek ta lp in a d i. U sta x o ‘p deng! — 
Y alingan ohang bilan bobomga qaraydi. — Bozor 
yaxshi-da. G ‘alva-g‘ulva ko‘p. Odam qalin, misoli 
daryoi kabir, — deydi xalfa.
— Bo‘ldi, bo‘ldi, bas! Ishga q aran g lar, b ir gap 
b o ‘lar! — deydi bobom charm dan boshini ko‘ta r- 
may.
Yana uyga og‘ir, zerik tiru v ch i su k u n at cho‘- 
kadi. Qulochlanib to rtilg a n ip larn in g , kesilgan 
ch arm larn in g sh irtilla g a n i esh itilad i xolos. Hamma 
issiqdan bo‘shashib, jim , yalqovgina ishlaydi. Men 
ko‘chaga chiqam an. A llaqanday b ir arav ak ash b ir 
arava qum ni ko ‘chaga tu sh irad i-d a, ketib qoladi. 
B olalar, sevinib, oltin kabi qum ga yopisham iz.
* * *
Buvim hovliga b ir parcha kigizni tash lab, qayta- 
q ayta su p irad i. 0 ‘zi kigiz qoqish, hovli su p u rish , 
suv sepishga o‘xshash ish larn i ju d a ham yaxshi 
ko‘rad i. S ira tinm aydi.
U ndan bundan, zam onaning tu rli voqealaridan, 
tirik ch ilik d an gapirib o ‘tirg a n bobom ayvondan 
a sta tu ra d i va hovliga, buvim tayyorlagan salqin 
joyga o ‘tirib , tiz z ala rin i uqalaydi.
— O! — deydi bobom boshini qim irlatib . — U m r 
degan b ir lahzada suvday oqdi-ketdi! D avr ham 
k etd i, tuyam ketd i, pulim ketdi. E, b ir zam onlar 
bor edi, tu yada kayf qilib, hali C him kentga, hali 
Sayram ga, hali qarabsizki, Q arqaraga q atn ard ik . 
0 ‘tib ketdi dav r. K o‘rdim , yurd im , ha, Tosh omon 
bo‘lsin endi, bolalariga o ‘zi bosh bo‘lsin!
31

---

I
Buvim kichkina b ir k o'rp ach an i kigizning b ir 
chetiga soladi-da, boshidagi eski yengil ro ‘molini 
qaytadan bog‘lab, qo‘lidagi b ir kalava ip bilan 
bobomning yoniga o‘tirad i.
— H a, u m r ham , d av r ham ko‘z ochib yum gun- 
cha o ‘ta r ekan, k e ta r ekan. Ilohim , Toshm at omon 
b o ‘lsin, o ‘g ‘il-qizlari ko ‘paysin! Duoyim shu. — Bir 
on o‘ylanib keyin so‘zida davom etadi. — Lekin j in ­
day bog1 yoki picha kenggina hovli yo'q. Shu kaft- 
day hovlida o‘tirib m iz ...
— E-e, — deydi bobom yerdan k o 'zla rin i uz- 
m asdan, — qaydagi g ap larn i boshlaysan. B utun 
u m r tu y ad a, otd a o ‘td i. Qor, jalalarg a qaram asdan 
to g '-u to sh larn i kezdik. T irikchilik o 'n g 'a y emas, 
eh-еу!.. Lekin ot jonivor asl n arsa. Ot to g 'd a, tosh- 
da, d ash td a odam ning d o 'sti, misoli o t bilan 
odam ning dard i birdek. Y urib k o 'rgan m iz ko4p. Ot 
boyoqishning go‘ngi xazina. Tappi qilib yoqasanm i, 
ayniqsa dehqonga gavhardek bebaho. E shitganm an, 
o t g o 'n g i hakim larga tillad ek z a ru r em ish. Lekin 
biyaning qim izi d o rilarn in g asili. Qani bo‘lsa, b ir 
shim irsang! A yniqsa o t jo niv o r jan g d a, uloqda 
q u tu rib ketadi. Xayolim da odam larga qaraganda 
o tla rd a zavq ko'p deyman-ov! A yniqsa, y o 'rg 'a
o tla rg a m inganda zavqqa to 'la sa n kishi. B u rg u t 
o tla rn i, yo‘r g ‘a o tla rn i k o 'rd ik xo‘p. H avasing 
keladi. H azrat A lining ham b u rg u td a y uch q u r 
D uldul degan o tla ri bo'lgan ekan. — B ir oz s u k u t­
dan keyin davom etad i. — Ammo tu y a dash td a, 
sahroda misoli azim daryo. C ho'lda yegani cho'p, 
xolos. Uch kun, t o 'r t ku n sahroda y u rasiz, b ir 
q a tra suv yo'q. Jo n iv o r chidaydi. Quyosh jahan- 
nam day yonadi, sh un g a tuya chidaydi-da. Lekin 
su tid a n qum ron yasaydilar. Toti yaxshi bo'ladi. 
X o'p ko‘rd ik , xo‘p ichdik. K am pir, esingda borm i, 
birdan tuyam iz tu g 'ib qo‘ygan edi. Bola-chaqa, 
ayollar chandon xu rsan d bo‘lgan edi. Popukday 
bo‘ta edi, esingdam i?
— Ha, esim da, bo4aloq biram ko‘hlik , k o 'zlari
32

---

k a tta -k a tta , m uloyim , yoqim li, ziyrak ediki, ham- 
m aning havasi kelardi, — deydi kam pir kulib. — 
Sutiniyam ichganm iz.
T ag‘in bobom boshlaydi gapni. K o‘zlari ozgina 
nam day.
— Ha, lekin tu y a m ingan kishi tu y an in g qadri- 
ni, ish inin g zavqini biladi. E-e, o ‘td i u m r, suvdek 
oqdi-ketdi. Chaqmoqdek yarq etib yondi-yu, o‘chdi.
B uvim ning ensasi qotadi.
— E, nolim ang sira, sh u k u r qiling, saksonga 
k ird in g iz . O sh in g izn i o sh ad in g iz, y o sh in g izn i 
yashadingiz, — deydi buvim labini burib.
Bobom m iyig‘ida kulib, barm oqlari bilan oppoq 
soqolini taray d i.
— S irasin i gapiram an-da, kam pir, nevaralar- 
ning to ‘yini ko‘rsam deym an.
— H a, keyin nevara kelin ko‘rsam dersiz. Ho, 
jon shunday sh irin bo ‘ladi q arilarg a, — deydi kam ­
p ir piching bilan.
Bobom eskidan tu y a m ingan. Boylarga xizm at 
qilgan. H ar xil m a ta larn i, choy va m ayizlarni 
o rtib , tu rli sh ah a rla rg a , h a tto orqa, Q arqara kabi 
uzoq joylarga borgan. Bobomning y e tti tu y asi 
bo‘lgan ekan. Q ahraton qish k u n lari tu y alarig a 
biroz dam b erark an . M ahalla va qarindoshlar: «Е- 
e! Soting bu tu y a la rn i, qishi bilan boqasizm i? Yem- 
xashak deb daxm aza qilib yurasizm i?! Sotib yubo- 
rin g , ko‘klam keldi deguncha bozordan darro v
b oshqalarini olasiz!» deb m aslahat b e ra r ekanlar. 
Ammo bobom o ‘ja r ekan: «Yo‘q-yo‘q! Bo‘lm agan, 
bem a’ni gapni q ilm anglar, tu y an i bu zruk deydilar, 
aziz n arsa, axir! X ashak, k u n ja ra serob. Itniyam
boqadi-ku odam lar, b u la r tuy a-k u , b u zru k max- 
luq», der ekan. Bobom kuchuk, to v u q larn i yomon 
ko‘ra rd i. S ira boqm asdi u larn i.
M olxonam iz keng-qovul. Bobom cho‘p-xashak, 
k u n ja ra la rn i v a q tid a ko ‘p qilib g ‘a m la r ekan. 
A y tish larich a, tu y a la ri sem iz, y altirab tu r a r ekan. 
Uzoq qish k u n la ri bobom kuni bo‘yi u la rn in g tag in i
2 — 4 4 5 2
33

---

tozalab, su p u rib , ovqat berib, to ‘yd irib y u rark an . 
Goh-goh tu y a la rin i eslab, m a q ta r edi chol. J u d a
ham yax sh i ko‘r a r ekan tu y a la rin i. «Jon ich id a 
saq lard im u la rn i. T o g 'd a, to sh d a y u ra rd im ten- 
tira b , a tta n g , o‘tib k e td i d a v r...» d e rd i bobom 
u la rn i eslaganda. M ening otam ham yoshligidan 
bobom b ilan b irg a tu y a d a y u rg a n ek an . Uzoq 
dalalardan g u ru ch , poxol, xashak k e ltirib , qishda 
sh a h a rd a so tish a rk a n . Bobom ju d a q a ttiq qish 
sovug‘ida, yoz issig ‘ida biro n sam ovarda to ‘xtab 
choy ic h ish g an d a , b ir choynak choyni 
tu g a tib : 
«Tosh! Y u g u r sam ovardan suv oqizib kel, sham asi 
y a x sh i, uvo l-ku , axir!» d e r ekan . O tam : « Jin n i 
boTdim i chol, u y a t-k u ...» d e r ek an ich id a va 
qovog‘ini solib o‘rn id an tu ra rk a n -d a , bobom bilm as, 
choy solib dam lab olib kelark an , keyin sam ovarchi- 
ga a sta pul tash lab , tu y ag a m inib k etark an .
— Buva, ham m asini eshitdim . Bizga kichkina 
b ir bog‘ bo‘lsa, — deym an men tu rib -tu rib , — 
m ayli q u ru q joy boTsayam, o ‘zim sh afto lila rn i sa- 
ralab, giloslar, o‘rik la r ekam an. Keyin yaxshi, qu ­
ling o‘rg u lsin to k la r o ‘tqazam anki, ko‘rasiz. Siz 
nuqul tu y a la rn i gapirasiz, o‘tg an zam oningizni 
m aqtaysiz. Menga tu y a em as, bog‘ kerak! Sha- 
h arn in g issig ‘ini ko‘rin g , jahannam . Dala yaxshi- 
da. G ‘ir-g ‘ir sham ol. S uvlar ko‘p. Q ovun-tarvuz 
serob, uzu m lar ko‘p.
Bobom kulgidan qotib qoladi.
— Ey, tavba, o‘g ‘lim, nim a deyapsan o ‘zing! 
D alani m aqtaysan-a, o ‘zim bilam an dalaning gash- 
tin i, d a rd isar pul yo‘q. Boqqa pul kerak, bolam, pul 
boTsa changalda sho‘rv a. K a tta bo‘lib, toparm on 
boTsang, o‘zing olasan arsh i a ’loday b ir bog‘ni.
Men indam aym an, qovog‘im ni solib, yana bir- 
pasgina bobom va buvim ning g aplarig a quloq sola- 
m an va pay t poylab, bobomga yalinam an:
— G uzarga qovun tu sh d i, biram sh irin k i, yu- 
rin g , buva, qovun chiqibdi! — Bobomning qo‘llari- 
ga yopishib su rgay boshlaym an.
34

---

— E-e, qo‘y, o‘g ‘lim , hali pishm agan, sab r qil, 
pulim ham yo‘q, — deydi bobom.
— Bas-e, yomon bo‘lib ketibsan, chaqa anqoning 
tuxum i! — deydi buvim jah l bilan.
Qovog'im ni solib, xafa holda ko‘chaga chiqib 
ketam an.
* * *
— Toshga nim a bo‘ldi? T inchlikm ikan? Sog‘- 
m ikan? M usofirlik q u rsin , ilohim , — deydi buvim 
bobomga tik ilib . — Nim a qilib yalpayib o ‘tiribsiz?! 
T u rin g hozir! H asan kelibdi, uchrashing! — deydi 
yalingan tovush bilan.
Chol tasbehni ko‘rpachaga qo‘yib, deydi:
— Bordim H asan g a... — birozdan keyin ovozini 
balandroq qo‘yib deydi: — Y uripti-da sahroda 
gazbozlik qilib, te n tira b ...
— Uch oy boTadi ketganiga, dom -darak yo‘q, 
b itta -y u b itta o‘g ‘lim . Bem ehrsiz!.. — B uvim ning 
yu zid ag i a jin la ri ko ‘payib k etg an d ay tu y u lad i 
menga.
— B ilm adim ... X um sondaligida h a r o ‘n besh 
k u n
g ‘irilla b
x a b ar 
kelib 
tu r a r d i, 
ch o g ‘i. 
Y angibozorga bordi-yu, jim jit bo ‘ldi-qo‘ydi. — 
Biroz su k u td an keyin davom etad i bobom: — 
Y urgandir-da jaziram a sahro lard a bola-chaqa, chol- 
kam pir, deb. T irikchilik shunday o g ‘ir yuk, azob-u 
u q ubat bo‘lad i... Chumoli doim ishda, kecha-kun­
duz m ehnat qiladi. O dam lar ham bam isoli chu­
m oli... Besh v aqt nam ozingda duo qilib o ‘tira v e r. 
B izlarning qoTim izdan shu keladi, xolos.
C harxni g ‘iz-g‘iz ay lan tirib kam pir gapiradi:
— Og‘ir zamon boTdi, hali suv puli, hali yer 
puli, soliqlarning son-sanog‘i yo‘q, tirik ch ilik b ir 
d a rd isa r bo Tib qoldi. Bu Nekalay juvonm argning 
xalq bilan sira ish i yo‘q ... — Uzoq xo‘rsinadi- 
da: — Ishqilib, Tosh omon boTsin.. — deydi buvim 
yigTam sirab.
Bobomning ham ko‘zlarig a jiqqa yosh toTgan.
35

---

H assasi qo‘lida, bukchayib M irahm ad otanikiga 
chiqib ketadi.
0 ‘yin yaxshi n arsa. Men y u ram an te n tira b , e rta
ham , kech ham o ‘ynaganim -o‘ynagan. O‘rto q larim
juda-juda ko‘p. Qodir, A ’zam, T u rg ‘un , Ahmad, 
Hoji, S obir... Qodir m o‘m ingina ko‘rin ad i, ammo 
ja h li chiqsam i qo ‘ym aydi, yo q alash ib k e tad i. 
A hm ad te n tak ro q , oshiqboz, juda kam bag‘alk i... 
H ojining otasi m ardikor, bazo‘r kun kechiradi. 
Lekin quvgina kishi. 0 ‘g ‘li ham shundayroq. Sobir 
kichkina-yu, pishiqqina. M ahallada bolalar ko‘p, 
lekin bir-biriga o‘xsham aydi.
Bizga h a r n arsa o‘yin: hali oshiq, hali arav a 
o‘yin, hali chillak, hali o t bo‘lib chopish, kim 
o‘zish. B ulardan zerikish yo‘q. H a r kun necha 
d a f’a qayta-qayta o‘ynaym iz.
Men hali m aktabga qatnam asam ham Q u r’on- 
ning ayrim kichik o y atlarin i, M ashrabning b a ’zi 
g ‘azallarin i suvday bilam an. K arom at opam o‘rg at- 
gan edi m enga b u larn i. «B irpasda suvday bilib ol- 
din g -а!» deb yana o ‘zi hayron bo ‘lardi.
Bobom zim dan sinchiklab razm solib o‘tira d i va 
uzoq su k u td an keyin onam ga qarab deydi:
— 0 ‘g ‘ling ziyrak, Shahodat, m ulla qilam iz 
o‘g ‘lonni.
— H a, o 'q ita y lik . Ammo K arom ham o ‘qiy- 
v e rsin , aq li y e tu k qiz. M ana N avoiyni, H o fizn i 
biram o ‘qiydiki, sel qilib yuboradi. O tin buvi ham 
doim ham m aga K arom ni t a ’r if qilib yu rad i.
0 ‘qigan yaxshi. Qiz bola b iro v n in g xasm i. 
M ayli, o‘qisin. Men o ‘zim om im an. He, desa, be 
deym an. Toshni jind ay g in a o‘qitd im , chalasavod u. 
N e v a ra la r m u lla bo ‘lsin , 
m ayli 
o‘q isin . 
— 
Bobomning yuzlariga tabassum yoyiladi, keyin 
xursan d lik d an kulib yuboradi.
36

---

* * v':
O tam ning ketganiga olti oy deganda, b ir kun 
oqshomda to ‘satd a n eshikdan kirib keladi. Onam, 
buvim y ig ‘lab ko‘rish a d ila r. Men sekin quchoqlay- 
m an. K am gap dadam indam aydi.
Bobo ko‘rish ib , qayta-qayta so‘rashadi:
— Omonm isan, om onm isan, o‘g ‘lim;
— H a, yuribm iz sahroda, — javob beradi otam 
qisqagina.
Bobom qozoqlarning tirik ch ilig id an , sahro hayo- 
tid a n , qo‘ylar-echkilardan qancha ezm alab so‘rasa- 
da otam fa q a t «ha» yoki «yo‘q» deb k alta javob 
beradi, xolos.
Bobom biroz s u k u t etad i, keyin boshini ko‘tarib
so‘raydi:
— Qancha tu ra san ?
— Uch kun, — javob beradi otam keskin ra- 
vishda.
Buvim yig ‘i aralash gapiradi;
— Oy y u r, bolam, omon y u r, qayda bo‘lsang 
ham omon bo‘l, boshing toshdan bo‘lsin! H ar kun 
besh vaq t nam ozim da duo qilam an. 0 ‘g ‘lim , h azir 
bo‘l. Y om onlar ko‘p. U lardan uzoq bo‘l, ham- 
ro h larin g g a ham isha yaqin t u t o‘zingni. Eson bo‘l, 
olloga to p sh ird im seni!.. — Y ig ‘lagan holida 
o‘rn id an tu rib , oshxonaga, oyim ning oldiga ketadi.
Boshini egib xom ush o‘tirg a n bobom h a r tu rli 
ib ra tli so‘zlar bilan otam ga n a sih a t qila boshlaydi:
— G ‘anim ko‘p, u lar h a r yerda bor. Y axshiga 
u lfa t bo‘l. Qozoqlar bilan u lfatch ilik qil. Qozoqlar 
odam ga m eh rib o n , y a x sh ilik q ilad ig an xalq. 
Qozoqlar bilan ko‘p yurganm an. U lar tin ch lik n i 
yaxshi ko‘rad i, — deydi t a ’kidlab bobom. — 
Qo‘rslik qilm a, muloyim bo‘l! Bilam an seni, ko‘p 
qo‘rssan . G ap-gashtaklaring ham bor, bilam an.
B etoqatlanib o ‘tirg an otam asabiylashib deydi:
— Bas, bas, yetar!
Zaharday achchiq choyni qand tishlab tez-tez 
ho‘playdi-da, o‘rn id an tu rib , sam ovarga chiqib 
ketadi.
37

---

D arrov men ham ko‘chaga otilam an.
O ktabr oyi. H avoda salqin shabada. 0 ‘rik lar, 
olm alar, te ra k la r barg i o ltin lan g an ... Y aproqlar 
yerda gilam -gilam ... Osmon ko‘m -ko‘k ... Quyosh 
yoqim li... Havoda to ‘d a-to‘da b u lu tla r kezadi... 
Bog‘bonlar sh ah arg a ko‘chib kelganlar.
K o‘chada, h a r vaqtdagiday, k a tta la r urishib- 
m u sh tla sh ib oshiq o ‘ynam oqdalar. K ic h k in alar 
yong‘oq o ‘ynaydi. D arrov cho‘ntag im d an b ir ho- 
vuch yong‘oq olib, o‘yinga k irish a ketam an.
E rtasi kun otam bozordan qaytganda yaraqlagan 
b ir ju f t kalishni menga k ulim sirab uzatadi:
— M ana, kiy!
K alishni m ahkam quchoqlab, tiz z ag a q ad ar 
tuproqqa qorilgan oyoqlarim ga yalt etib qaraym an 
va darro v b irin -k etin ikki oyog‘im ni ariq d ag i m uz­
day suvda shapillatib chayam an-da, kalish larn i 
kiyib olaman.
— Sag‘al k a tta-k u ? — deyman sevinganim dan 
entikib.
— K iyaver, o ‘g ‘lim , m ahsi bilan ju d a loyiq kela­
di, — javob beradi otam yum shoq tovush bilan.
O tilib hovliga k iram an -d a, oshxonaga, osh 
dam layotgan onam oldiga yuguram an:
— Oyi, oyi, buni qaran g , yaxshim i? E rtag a so‘fi 
buvam ga chiqib,— deym an oyog‘im dagi kalish larn i 
ko‘rsa tib , — m ahsi olaman.
— B uyursin!.. Ajabmi!.. — deydi oyim kalish- 
larg a qarab.
Ayvonda dadam kulib, n im alarn id ir bobomga 
gapiradi. D adam ning bugun kayfi chog‘.
— Q arib qoldim, mazam yo‘q, m adorim yo‘q... 
U m r tu g a y a p ti... — deydi bobom xo‘rsinib.
— B aquvvatsiz, ota, ran g in g iz yaxshi, — deydi 
dadam muloyim tovush bilan.
— E-e. Kuch ketdi, quv v at ketd i, bolam! — 
deydi bobom so‘zlarn i b ir-b ir ch ertib . — H a, sh u n ­
day, p u tu r ketdi endi. Zo‘r g ‘a-zo‘r g ‘a nam ozga 
borib kelam an, xolos! Saksonga k ird im u , o‘tirib
qoldim, o ‘g ‘lim. Tez-tez kelib tu r ... U qdingm i?
38

---

— T irikchilik-da, qanday qilay ota? — deydi 
dadam parishon holda. — Na ostim dagi otim tina- 
di, na o‘zim ... H ali d ash tg a, chorshanba bozorga, 
hali Sharobxonaga, hali T u rb atg a ... 0 ‘zim ham jon 
deb tez-tez kelib tu ra rd im -u , ilojim yo‘q. Q arzlarim
ko‘p, m ana bugun ham nasiyaga mol oldim , — 
deydi otam yerga qarab.
Bobom xayolga botib uzoq jim o ‘tirg an d an
keyin, nam ozga otlanadi.
E rta s i q o ro n g ‘id a , b aq u v v at yo ‘r g ‘a o tig a 
m inib, dadam jo ‘nab ketadi
* * *
A zonda u y g ‘onam an. H am m a yoq oppoq qor. 
P a g ‘a-pag‘a m ayin qor osm ondan quyilib tu ra rd i, 
sham olning sekin, bo‘g ‘iq guvillashi esh itilad i. Qar- 
g ‘a la r «qag‘, q ag‘, q ag‘» deb, qor o‘yin ini boshlab 
yuborgan. U lar hali q an o tlarin i keng yoyib uchadi, 
hali shod va m ag‘r u r chayqalib, yum shoq qor u stid a 
yu rad i. B a’zilari so‘ngak g ‘ajib, talashadi.
Oyim va buvim yalang oyoqlarga kavush kiy- 
gan, g ‘arch -g ‘u rch qor bosib, sovuqdan q altirag an
holda n a m a tla rn i, ko ‘rp a c h a la rn i uy g a, hovli 
yuzidagi te m ir-tersa k la rn i oshxonaga tash ib , ham- 
mayoqni saran jo m -sarish ta qilishm oqda.
Boshim ni yostiqdan b ir uzib, hovlini tom osha 
qilam an. Tom ni, hovlini, d a ra x tla rn i oppoq qor 
bu rk ag an . Sevinib ketam an. Ayvon labida momiq- 
day qor. Qo‘llarim n i uzatib , hovuchlaym an. Qor 
nafasi y u zlarim g a yana yaqinroq u rilad i. Qor 
so vug‘i qo‘llarim n i va yonoqlarim ni, peshonam ni 
va b u ru n uchini yalab tu rsa-d a, m enga ju d a yoqim ­
li tu y u la d i...
Buvim s h a r t- s h a r t qilib , ay v o n n in g fa q a t 
yarm isiga pana bo‘lib tu rg a n chodirni qoqadi:
— T u r endi! Y otasanm i cho‘zilib! Qorni ko‘ryap- 
sanm i, biram chiroyli yog‘yap ti, — deydi yonim ga 
kelib.
U ning ko ‘zlari sovuqdan yoshlangan, b u ru sh iq
y u zlarid a tab assu m ...
39

---

Osmondan qorning q u yilishini, d a ra x tlarn in g
momiqday qor ko‘m gan nozik novdalarini uzoq 
tom osha qilib yotam an. Buvim joynamoz ustid a 
tasbeh o‘girib o‘tirib d i, ammo b u ru sh iq yuzidagi 
ko‘ta rin k i ru h u n in g ham xayolxonasida uzoq 
u m rin in g h a y ajo n li x o tira la ri mavj u rg a n in i 
ko‘rs a ta r edi.
N ihoyat erin ib g in a o ‘rn im d an tu ram an . N ari- 
beri pax talik to ‘nn i kiyam an-da, choy ichm asdan 
k o ‘chaga y u g u ra m a n . H am m ayoq jim jit. A sta 
am akim ning eshigidan qaraym an. Qodir keng hov­
lida qor o ‘ynab, qandaydir b ir ash u lani g ‘in g ‘illab 
y uribdi. Shu tobda m anzildan bobom qaytib qoladi. 
U sovuqdan q altirab , hassasini aran g ushlab k e la r­
di. Bobomga ergasham an. Bobom hovliga kiradi-da, 
ayvondagi issiq jazillab tu rg a n tan ch ag a suqiladi.
— 0 ‘tir , ku n sovuq, tan ch ag a kir! — deydi 
bobom.
O yoqlarim ni tan ch ag a tiqib, bobom ning pinjiga 
kiram an-da, ashula boshlaym an: