Qissa ua h ik o y a L a r sharq* n a sh riy ot-m a tba a

Q asi qara q a g 'a z d in g q a la m in d a y ,
A le m g e b ite m e k e n qiz-da sendey.
Q ilipti qu d a istiq ju ld iz in g d i,
K o 'rm e d im bul d u n ie d e q izd i sendey.
A q ju z in g d e jiltild a g 'a n qara ko 'zin g ,
A r z iy d i m in g tild a g 'a a y tq a n so'zing.
K o ‘n g lim d i sa g 'a n a y tp a y kim g e a y ta m ,
A r z iy s in ta la y q izg 'a ja lg 'iz o'zing.
101

---

Qiz yangroq ovoz bilan javob beradi:
S a lib s a n esin g in g e qara quip,
T u ra d i q a lg 'a n k o 'ld in g su v i jim ip ,
Q ilipti q u d a y istiq ju ld iz in g d i.
B a ra d i senge qarab k o 'zim tinip.
M in g e n in g ja s v a q td a q izil d o 'n e n ,
D a riy a d a n o 'te rm e d i s u v bilm egen.
K o ‘n g lim d i sa g 'a n q o 'y d im sh in im e n e n ,
K o 'n g lin g se n in g m e n d e bo'lsa sh in im e n e n .
M ehm onlar g u r ku lg i bilan, chuvvos bilan 
q arshilaydi. Y igit hayallam ay, o‘rto q lari tash lagan
b ir-ikki so‘zga ko‘zlarin in g im osi bilan tezgina 
javob beradi-da, yoqimli ovozi bilan qisqa, ammo 
m azm undor javob qaytaradi.
— M usavoy, ketm aym izm i? Kech qolam iz- 
ku, — deydi sekin sh iv irlab m enga A ’zam.
Aslo ketgim kelm aydi. Sekin o ‘rnim izdan tu rib
tash q ari chiqam iz.
— Esizgina, — deyman A ’zam ga, olovlangan 
u fq q a, qoray a bo sh lagan osm onga q arab . — 
B irpasda kech tu sh ib qoldi-ya!
Biz ketm oqdam iz, orqam izd a t o ‘y bazm i, 
qizlarn in g qo‘n g ‘iroq ovozi, kum ushdek jarang- 
lagan k u lg ilar davom etmoqda.
Tez yuram iz, shunday bo‘lsa-da, biz qishloqqa 
yetganda quyuq qorong‘ilik tu sh ib qoladi.
— H arom i valad! — bo‘g ‘ilib qichqiradi xasta 
ovoz bilan A ’zam ga o tasi. — Bu qanday sayoqlik! 
0 ‘ho‘, o‘h u ... — deb uzoq yo‘talib qoladi.
— Musavoy ikkovim iz y u rd ik ... — javob beradi 
qo‘rqibgina A ’zam n afasin i yutib.
— To‘yga bordik, am aki, — deym an men dadil 
tovush bilan. — Qimiz ichdik, uloq ko‘rd ik ... 
B iram qiziq to ‘y bo‘ld ik i...
— Uyga kir! — keskin rav ish d a buy urad i otasi 
A ’zamga. Keyin menga deydi: — Qarab tu r, seni 
otangga chaqmasamm i!.. — o ‘d a g ‘aylaydi chol.
Indam aym an. Qo‘rqibgina sekin yu rib , hovliga 
k irib ketam an.
102

---

* * *
J a z ira m a
ofto b. 
B aqqollar, 
no sv o y ch ilar, 
sam o v arch ilar issiqdan g aran g . A hyon-ahyonda 
b iro rta qozoq otdam i, eshakdam i yoki piyodami 
kelib qoladi, nosvoymi, qandm i yo choymi olib 
ketadi.
— Jek a , eshagingizda b ir aylanib kelay, — yali- 
nam an men.
— X o‘p, ch iro g ‘im, m in eshakka, — deydi biri.
Sevinib eshakka m inib ketam an.
B aqqollar, nosvoychilar menga ko‘p hazilkash- 
lik qilad ilar. U lar menga ko‘rsatm ay, eshakning 
dum i ostiga b ir chim dim nosvoymi, bilm adim , 
qalam pirm i sepib qo‘yad ilar. Eshak chopadi. Du- 
m ini tish lab , chichonglaydi. Baqqollar qotib kula- 
di. Men toshgam i, tuproqqa uchib tusham an.
M uloyim , yuvosh b ir baqqol bor. Soqollari 
m o sh k ic h iri, pesh o n asi d o ‘ng , ko ‘zida oynak, 
ham isha m utolaa qilib o‘tira d i. U ning kitoblari 
ju d a ko‘p. A yniqsa undagi m ash h u r «Ming b ir 
kecha»ga nihoyat qiziqam an. Ammo o‘qishni bil- 
m aym an, fa q a t «Q ur’on» o ‘qiym an. Domlam, x atg a 
hali picha bor, deb hanuz «Q ur’on» o ‘qitad i. Men 
sabrsizlik bilan kito blarg a o‘tish n i kutam an.
— Jo n am aki, «Ming b ir kecha»ni jin d ay o‘qing, 
eshitam iz! — yalinam an baqqolning pinjiga tiqilib.
— 
0 ‘q ird im , 
ammo 
y o sh san , 
g o ‘d ak san . 
A rab larn in g bu kitobi ju d a ib ra tli. Xayol olami 
k a tta , lekin u y at g ap lar ko‘p-da, — deydi baqqol 
boshini teb ratib . Men qistaym an. Baqqol uzoq 
a x ta rib , b ir hikoyatni topadi, o‘qiydi, men jim
tinglaym an.
— A m aki, h ik m atli g ap lar ko‘p ekan. Tasviri 
ham joyida, — deym an.
— A rab lard a shunday hikm atom uz hikoyatlar 
ko‘p, — deydi baqqol.
K u n lar shunday o‘tad i.
Y akshanba — bozor ku n i, azonda qozoqlar kela 
boshlaydi. Bozor su st. M unday qarab razm solsam, 
k o ‘p c h ilig in in g qo ‘lid a kosov, b o lta, o‘ro q ...
103

---

O ralarida ayollari ham ko‘p. To‘da-to ‘da bo‘lib 
n im ad ir gaplashadilar. Bilm adim , soat o‘n b irlar- 
dam i, qozoqlar bird an «Olosh!» deya qichqirishadi 
va hujum ga k irish ad ilar. Men q a ttiq sarosim ada, 
biroz qotib qolam an. Keyin dadam ning oldiga 
y uguram an.
— Dada, dada, bu nim a gap, qozoqlar hujum
boshladi?! — deym an hovliqib.
Dadam kuladi-da, beparvogina qo‘lin i siltaydi:
— Qozoqlarning b ir eli ikkinchi elidan xu n talab 
qiladi. T ushundingm i? — deydi m enga. Keyin, 
ozgina su k u td an keyin davom etadi: — G ‘ovg‘a 
kechgacha b o rad i... H m ... Savdo buzildi, degin! — 
bozor tom on qarab dadam boshini chayqaydi.
Men qo‘y bozoriga tom on yuguram an. Qo‘y lar 
oz, to ‘polon avjda. A ’zam ni topib olam an. U oyoq 
ostida, dam o‘zini u yoqqa, dam bu yoqqa olib, 
angrayib yuribdi.
— Bu qanday g ‘ov g ‘a? Pichoq, b o lta la rg a
qara! — deym an A ’zam ning qo‘lini ushlab.
Shu paytda bolta, pichoqlar bilan qurollangan 
yangi b ir to ‘da qozoqlar paydo bo‘ladi. B aqirishib, 
jan g g a kirish ib ketish ad i. «Hoy-hoy» q ichqiriqlar, 
to ‘polonlar, bosh yorilib, ko‘z ch iq ish lar uzoq 
davom etad i. A ’zam ikkovim iz o‘zim izni dam chet- 
ga olib, dam girdob ichiga tiq ilib, toza tom osha 
qilamiz.
K eyin qozoqlarning k a tta la ri — biy lar paydo 
bo‘ladi. Uzoq m uzokara boshlanadi. So‘z jan g i ham
anchagina davom etad i. Zo‘r-bazo‘r su lhg a kelib 
bitish ad ilar.
Keyin savdo qizim aydi.
* * *
K un shanba. Otam b arv aq t do‘konni yopadi. 
H am rohlari bilan Qozig‘u r t to g ‘iga borm oqchi. 
Otam m eni ham ola ketm oqchi. Sevinib ketam an. 
O tlanam iz. Dadam otda, men orqasida. Shishaga 
poyaki nosvoy to ‘ld irark a n , otim iz ikkinchi b ir ot 
bilan bird an tish lash ib k etsa borm i, men otam ni
104

---

ushlashga ulgurm aym an, uchib x arsan g tosh usti- 
ga borib tu sh am an . Q attiq y ig ‘lab yuboram an. 
O tam ning oshnasi H asan aka chopib keladi-da, 
m eni qo‘liga ko ‘ta ra d i. Meni u yaxshi ko‘ra rd i, 
tu rli qiziq gap larn i ay tib , k u ld irib , hazillashib 
yu rad i. U meni ko‘ta rg a n ich a do‘konga olib kiradi. 
Otam orqam izdan yug u radi.
— Oyog‘i ozgina sh ik ast yepti. Hechqisi yo‘q, 
o‘g ‘lim , yig itg a bu hech gap em as, polvonsan- 
ku! — deydi H asan aka meni ovutib.
D arrov yangi doka topib, oyog‘im ni m ahkam
ta n g ‘ib bog‘laydi.
— T ur, yigT am a, o ‘gTim , — deydi dadam
o rq am n i qoqib. — Q ozig‘u rtg a bo rib aylanib 
kelam iz, tom osha qilasan.
D arrov ovunam an. K o‘zlarim ni a rtam an . Bir 
talay otli k ish ilarg a qo‘shilib, b irv arak ay yoTga 
tu sh am iz. H am m am izning o tlarim iz yaxshi. Q irlar, 
u v a la r, ja rla rd a g i u c h irim la rid a n osha uzoq 
yuram iz.
Quyosh endi boshini ufqqa qo‘ygan. Q irlarning 
g ‘ir-g ‘ir sham oli, o ‘p k alarga moyday tu y u lg an to tli 
havosi ham m am izning ru h im izn i b ird a n ko ‘ta rib
y u b o rad i. Dam h a zil-h u zu l a ra la sh q iz g ‘in gap 
bilan, dam ta b ia tn in g hu sn i, n a sh ’asin i his etib, 
su k u td a borm oqdam iz. Men ufqdagi alvon g ‘urub- 
ni, to g T ar cho‘qqisidagi oltin ch izg ilarn i, yum shoq 
m aysalarda o tlarim izn in g tovushsiz d u k u rin i, soy- 
la rn in g to sh larid a tu y o q lar ostidan chaqnagan uch- 
q u n la rn i say r etib , go‘zallikka m a ftu n , ko ‘nglim
rav sh an holda jim borm oqdam an. A fsuski, oyog‘im- 
n in g og‘r ig ‘i ko‘nglim ni x ira qilibroq tu rib d i.
Tog* etak larid a ko‘m-ko‘k m aysalar u zra nafis 
g u llar, tu rli xushbo‘y giyoh larn in g h id la ri anqiydi. 
D a rax tlar siy rak , onda-sonda pakana d a ra x tla r 
u chrab qoladi. O tlar balandlik, tepalikka intilib , 
oyoqlarini g ‘u ru r bilan chiroyli tash lay d i, boshla- 
rin i ko‘rkam tu ta d i. Shu say rd an , ta b ia tn in g
go‘zalligid an n a sh ’a va safo tu y g a n bu aqlli 
jo n iv o rlarn in g tin iq ko‘zlarid a xush nu d lik ifodasi-
105

---

ni ko‘ram an. N aq ad ar go ‘zal jo n iv o r b u la r... 
Sevaman, ko‘ngildan, chindan sevam an otlarni!..
Dam tep alik lar bo‘ylab balandga, dam pastga 
tu sh ib boram iz. Goh-goh qozoq ov u llari yo‘liqadi, 
o‘to v lar atro fid a to ‘d a-to ‘da o tla r, bo sh larin i chi­
royli ko‘ta rib , m ag‘r u r cho‘kkan tu y a la r, gala-gala 
qo‘y la r... 0 ‘choqlardan burqsib osm onga in tilg an
tu tu n la r ... H am m asi h a y o tn in g jo n li lav h asi, 
ko‘rk i...
Q uyuq 
q o ro n g ‘ilik d a 
u lu g ‘v o r 
yaslan g an
Qozig‘u r t to g ‘iga yetam iz. B ir-biriga chirm ashgan 
zich d a ra x tla r tag id an kichkina irm oq sh arq irab
oqmoqda.
— J u d a balan d to g ‘ ek an , d ad a, e rta g a
chiqam iz-a? — so‘raym an qalbim dan toshgan shod- 
lik va hislard an entikib.
— A lb atta, a lb a tta chiqam iz, o‘g ‘lim! — deydi 
dadam boshini q im irlatib.
H am m alari otdan tu sh a d ila r. Men ham ir g ‘ib 
tu sh ish g a jazm qilark an m an, oyog‘im da q a ttiq
og‘riq sezam an-da, ikki qo‘llab eg arga yopisham an.
— lya, shishkanm i, a? — so‘ray d i dadam va 
d arro v ko‘ta rib meni otdan oladi.
Bizni q arsh i olgan qozoq y ig itla rin in g b iri 
o‘tovdan k a tta oq nam at chiqarib yozib tashlay d i. 
U lfa tla r ham m asi nam at u stid a b iri yonboshlab, 
b iri c h o rd an a q u rib jo y lash ib oladi. Dadam 
tash v ish va sarosim ada yuzim ga tik ilad i.
— Qani, bos oyog‘ing n i, bosib ko‘r-chi? — deydi 
sinovchi ohang bilan.
Og‘riqdan labim ni tish lab , sekin qadam lar bilan 
nam atn in g b ir chetiga o ‘zim ni tashlaym an.
U lfa tla r x u rju n larid an choy, non, qand olib, 
ko‘m-ko‘k tin iq suvdan choydishni to ‘latib , choy 
qayn atad ilar. Idish-tovoq b u t. Qozoqlar d arro v b ir 
qo‘zini bo‘g ‘izlab, et o sadilar. Osmon yulduzlari- 
dan boshqa chiroq yo‘q. Y ig itlard an b iri allaqayer- 
dan y a rim ta shishalik b ir x ira lam pani am allab 
topib keladi.
U lfa tla r 
h azil-m u to y ib a, 
ask iy a n i boshlab
106

---

yuborishadi. Galm a-gal jinday-jinday nayaki tor- 
tish a d i, dadam ham ozgina to rtib qo‘yadi.
Salqin tu sh ad i. Men dadam ning choponini yel- 
kam ga tashlaym an.
B ulbullar bu yerda ko‘p bo‘la r ekan. Goho 
u la rn in g yoqim li y an g ro q to v u s h la ri havoni 
to ‘ldirib yuboradi.
B ulbulni tin g lash n i sevam an. K uylari qalbim da 
allaqanday yoqimli h isla rn i chayqatib yuboradi. 
Buni sezganday H asan aka tabassum bilan orqam ni 
qoqadi:
— Tingla o‘g ‘lim! B ulbulning sayrash i dunyo- 
nin g eng baland lazzati... M ening m arhum otam
a y ta r ediki, bulbulning m aqom lari, k u y lari to ‘qqiz 
yuz to ‘qson to ‘qqiz em ish, deb. Shundan beri bul- 
b u llarn in g xil-xil m aqom larini sanaym an. U chiga 
yetolm aym an. H a, o ‘g ‘lim , bulbul jonivor qush- 
larn in g asili, tushundingm i?
Men bu g ap larg a qoyil qolam an.
U lfa tla r dam jid d iy su h b atg a, dam askiya, 
qiyqiriqqa o‘tib , uzoq o‘tira d ila r. Turm ushdagi 
b a ’zi no d ir voqealarni, o ‘tm ish zam onlarda boboy- 
la r 
h a y o tid a n
t u r l i 
h o d isalarn i 
k o ‘p 
ezib 
gaplashadilar.
Yangi oy oltin o‘roq kabi porlaydi. D arax tlar 
guvullashi, irm oqlar sh arq iro g ‘i, dev qoyalar tu n
qo‘ynida allaqanday vahim ali, sirli tuy u lad i.
Sho‘rv adan jin d ay to tin ib , uxlab qolaman.
B ir m ahal ko‘zim ni ochsam g ‘ira -sh ira tong 
otm oqda. Y ulduzlar galm a-gal botganday, sekin- 
sekin so‘na borad ilar. Sovuqdan qotib qolibman. 
A sta qim irlasam , dadam payqab qoladi-da, sekin 
shivirlaydi:
— U xla, o‘g ‘lim , hali vaqtlik.
Keyin sovuqdan ju n jig an im n i sezadi shekilli, 
qalin chakm onini u stim g a to rtad i.
Uyqu qochadi. B ulbullar qo‘sh ig ‘i tinm aydi, 
uzluksiz sayrab tu ra d ila r. Havo nihoyat toza, 
m u saffo . K o‘p o‘tm a sd an dadam qo ‘z g ‘alad i. 
Q um g‘onga suv to ‘latib , olov yoqib yuboradi.
107

---

B irin -sirin u lf a tla r u y g ‘on ad i. U fqda q irm izi 
sh afaq
ko‘rkam yoyilmoqda. Quyosh ham oltin 
n u rla rin i to ‘kib, m ag‘r u r ko‘ta rila d i... B ilm adim ... 
Oqshommi go‘zalroq, tongm i?.. B ir-biridan go‘zal, 
bir-b irid an fu su nk o r. T abiat shunday boy, shunday 
m o h ir...
— T urasizm i, o‘g ‘lim? — so‘ray d i yum shoq 
to v ush bilan dadam . — T u rin g , tu rin g , ana toqqa 
b ir qarang! — QoTini keng yoyib to g ‘ni ko ‘rsa tad i.
T u ram an , lekin oyog‘im zil. Bosolm ayman. 
H asan aka va dadam hayron boTib, dovdirab qo- 
lishadi.
— Og‘riq zo‘rm i? — so‘ray d i dadam .
— Og‘riy a p ti, — deym an og ‘riq d an qoshlarim ni 
chim irib.
— Y ot, yot, ch iro g ‘im! — deydi m enga H asan 
aka. Keyin dadam ga sekin shivirlaydi: — Singan- 
da. — D arrov, shoshilinch bilan qaygadir y u g u ra ­
di.
Dadam xom ush o‘tira d i.
Choy qaynaydi. D asturxonga b ir k a tta lagan 
yogTi et bilan issiq bo‘g ‘irsoq olib kelishadi. Shu 
paytda qo‘lida b ir tu x u m ushlagancha H asan aka 
kelib qoladi. A vaylab dokani yechib, tu x u m bilan 
oyog‘im ni yaxshilab silaydi. Uzoq silaydi. Menga 
ham go‘yo og‘riq kam ayganday tu y u lad i. H asan 
aka oyog‘im ni qalin qilib, q a ttiq ta n g ‘iydi.
— Y ot, birpasdan keyin toyday chopib ketasan, 
o‘g ‘lim! — deydi H asan aka yelkam ni qoqib.
— Bo‘p ti, kechgacha toqqa chiqadigan boTasan, 
sab r qilib yot, o‘g ‘lim , — deydi dadam m ehribon 
to vush bilan.
Osmonga qarab yotam an. Borgan sari oyog‘im- 
ning sh ishi ko‘payganini sezam an. Dadam ham tez- 
tez razm solib tu rg a n id a n shish n in g zo‘rayib bor- 
ganini payqaydi shekilli, boshini quyi solib xafa 
o ‘tirad i.
Tush bo‘lgan. Dadamga qarab:
— 0 ‘zingiz boravering, dada, toqqa. Men yotib 
tom osha qilam an, — deym an.
108

---

Dadam bilan u lfa tla ri qo‘llarig a b itta d a n hassa 
tu tib , tirm ash ib , toqqa chiqib k etad ilar. H asan aka 
m ening yonim da qoladi. Indam as b ir novcha y ig it 
bilan b irg a jark o p g a hozirlik ko‘ra boshlaydilar.
— Yoqmadi tu x u m in g iz. K o‘rin g , oyog‘im b o r­
gan sayin shishib k ety ap ti, — deym an Hasan 
akaga.
— Тек yot, tu z u k boTib qolasan. Davosi t u ­
xum! — deydi kulib jarkopga piyozni m aydalab 
to ‘g ‘ray o tg an H asan aka.
Toqqa qarab yotam an. Q oyalar, o‘pqonlarga 
hayron qolam an.
Tog‘ u lu g 'v o r. Ammo esizki, toqqa chiqolmay- 
m an. 0 ‘ksinam an. H asan akadan kiy ik lar, ayiqlar 
haqida so ‘raym an.
— E, o ‘g ‘lim , ham m asi bor. Bo‘rila r, ehtim ol 
sh e rla r ham b o rd ir, — deydi H asan aka ko‘zlarin i 
qisib.
D adam lar uzoq y u rg an larid an ju d a charchab, 
horib q aytishadi. Dadam b ir d asta xushbo‘y to g ‘ 
g u llarin i m enga olib keladi. Sevinib ketam an.
J a rk o p n i is h ta h a b ilan yeb, kechga yaqin 
Yangibozorga qarab yoTga tusham iz.
* * *
T ikkaygan d a ra x t yo‘q. Cho‘l kabi keng hovli- 
n in g b ir chekkasida, ayvonda yolg'iz yotibm an. 
O tdan 
y iq ilg an im g a, 
cham am da o‘n 
ku n ch a 
boTgan, ammo hanuz oyoqni yerga bosolm ayman. 
Zo‘r-bazo‘r, oqsab-oqsab, bir-ikki qadam qo‘yaman. 
E rta d a n kechgacha osm onga q arab y o tam an. 
Ayvonda chum chuq u y alari ko‘p. C hum chuqlar 
in g a kelganini, bolachalari c h u g ‘urlab bo‘y in larin i 
cho‘zib, sap-sariq tu m sh u q larin i k a tta ochganlarini 
tom osha qilam an. B ulardan zerikkanim da, hovli 
yuzini toT atib y u rg an xo ‘roz va tov u q larn i erm ak 
qilam an. X o'roz u lu g ‘vor, ko'rkam .
U donm i, ch ig irtk am i topa qolsa, darro v tov u q ­
larn i chaqiradi. Tovuqlar «qa-qa-qa» deb u n i o ‘rab 
oladilar. Mabodo b iro rta tovuq tom gam i, qo‘shni
109

---

tarafg am i chiqib qolguday bo‘lsa, xo ‘roz go‘yo 
do‘q, zarda bilan oldiga solib quvlab keladi.
Xayolga ketam an. 0 ‘y lar va h isla r ketm a-ket 
ulanadi. Olisdagi to g 'la r xayolim da ju d a yaq in - 
day ko‘rin ad i menga. Tog‘la r orasida allaqanday 
xiyobonlar, bog‘la r, saro y lar ko‘rin g an d ay bo‘la- 
di. B irdan jin -ajin a la r, p a rila r qarshim da paydo 
bo‘ladi. F ik rla r chuvalanadi, chigallanadi. Ammo 
men dam h u sh im d a, dam b e h u sh d ay beparvo 
yotam an.
Quyosh omonsiz, cho‘ldan unin g y allu g ‘i uradi.
Zulfi ammam ahyonda b ir yonim ga kelib, « 0 ‘1а 
qolay, haliyam oyog‘ing n ing shishi qaytm adim i- 
ya?» deydi-da, ta g ‘in kuv pishish, qatiq iv itish
kabi ik ir-ch ik ir ish larig a u rinib ketad i. A ’zam tez- 
tez oldim ga k ira d i. Z erikkanini, bolalar bilan 
u rish g an in i ay tib beradi.
— Tezroq tu zal, ikkovlashib u lard an o‘chim izni 
olam iz. H am m asi qo‘rqoq. H am asi yuraksiz.
— Yo‘q, o ‘rto q , zo‘rla ri ham bor. Jik k a k b ir 
bola bor-ku? A yniqsa ana sh u n isi zo‘r. H azir bo‘l, 
u ru sh m a , yomon do ‘pposlaydi. Ish q ilib , d o ‘s t 
bo‘l! — deyman ta ’kidlab.
A ’zam qovog‘ini solib yerga qaray d i, indam ay- 
di. Zerikib undan-bundan, qurum soq, ziqna boy- 
larn in g x asisligi, q attiq lig id an gaplasham iz.
Otam h a r ku n i e rta d an kechga q ad ar ot u stid a 
te n tira y d i. N am ozgardam i, shom dam i b irro v ol­
dim ga kirad i. U st-boshi chang, charchagan, hori- 
gan bo‘ladi.
— Qalay, yaxshim isan, o‘g ‘lim? — deb so‘raydi, 
goho b ir hovuch jiyda bilan besh-o‘n ta yong‘oqni 
oldim ga to ‘kadi, jin d ay o‘tirib chiqib ketadi.
K unlardan b ir kun dadam bilan Zokir pochcha 
m aslah at qilishib, otd a m eni qozoq tab ib ig a olib 
jo ‘n a y d ila r. Q irla r, te p a la r oshib, b ir ovulga 
y etam iz. O td an tu sh a m iz . U stid a oppoq toza 
ko‘ylak, nim cha, boshida kiym achak va lachak, gav- 
dali b ir q ari ayol bizni q arsh i oladi... 0 ‘tovga kirib 
o ‘tirg an d a n keyin, b ir tovoq qimiz tu ta d i m enga.
n o

---

— S uvsaganning davosi bu, ch iro g ‘im! — deydi 
ayol m ehribon to vush bilan.
Zokir pochcha kam pir bilan quyuq so‘rashgan- 
dan so‘ng deydi:
— Shu bolacham iz otdan yiqilib, oyog‘i sh ik ast 
topdi. Sizga keldik, b ir ko‘ring.
K am pir m enga tik ilib qaraydi.
— Qani, qaro g ‘im , ko‘rsat! — deydi va o ‘zi 
eh tiy o tlik bilan oyog‘im dagi k ir dokani yechib, 
sekin bir-ik k i silaydi.
— Chiqqan, — deydi dadam ga va Zokir pochcha- 
ga q arab . K eyin m enga: — C h iro g ‘im , d a rro v
y axshi bo‘lasan, toyday chopib ketasan, — deydi.
Men ozroq qo‘rqam an ichim da. B irdan q a ttiq
bosib yuborsa suyagim shiq etadi. «Voy!» deyman 
sekin, b u tu n o g ‘riq b ir onda yo‘q bo‘lganday tu y u ­
ladi. Sevinib ketam an.
— Bo‘ldi-bo‘ldi, q u tu ld in g , ch iro g ‘im! Endi 
sog‘san! — deydi boshim ni silab ayol. — Bechora 
bolani shuncha kun qiynabsizlar, m ana, ko‘zi 
m oshday ochildi, —deydi ayol kulib, otam ga qarab.
— Balli, ra h m a t, kampir! — deydi dadam qulluq 
qilib. — Y axshi bilgich tabib ekan, — shivirlaydi 
Zokir pochchaga engashib.
Tabib q a ttiq ta n g ‘ib bogT aydi oyog‘im ni. 
S eving an im d an m i, o g ‘riq d a n q u tu lg an im d an m i, 
o ‘zim ni ju d a yengillashgan his etam an.
Dadam pul berib, yana qayta-qayta m innat- 
dorchilik b ild irad i. YoTga tusham iz.
E rta siy o q o 'y in g a k irib k etam an . 0 ‘y in la r 
ko ‘p — «qushim boshi», chillak, yong‘oq, oshiq...
B a’zan dadam H asan aka bilan meni b iro r qozoq 
oshnasinikiga boshlaydi. B a’zan «Yur, g ash t qilib 
baliq tu ta s a n , o‘ynab kelasan», deb b iro r suvning 
bo‘yiga olib boradi. O tda dalalar, q irla r oshib uzoq 
y u rish n i sevam an o ‘zim ham.
Bir necha kundan keyin dadam orqam ni qoqib:
— B as, o ‘gT im , e rta azonda T o sh k en tga 
jo ‘naysan. 0 ‘ynading, kulding, boTadi, — deydi 
muloyim tabassum bilan.
111

---

Indam aym an. «Y urgan edim m aza qilib» dey­
man ichim da.
— A ’zam ham ketad i. O tasi bilan gaplashdik. 
E rta b ir aravakash b u g ‘doy o rtib k ety ap ti, birga 
jo ‘naysizlar.
A zonlab, b a rv a q t A ’zam ik k o v im iz yo ‘lga 
tusham iz. A ravaga ju d a ko ‘p b u g ‘doy o rtilg an . 
Qoplar orasida am allab suqulib o‘tiram iz . A rav a­
kash k o ‘saroq, m uloyim gina kish i. Biz xomush 
boram iz.
Cho‘l-u biyobon. Keng, u lu g ‘vo r sah ro lar ufq- 
dan ufqqa tu ta sh g a n . Kuz fasli. Sham ollar m ayin, 
yoqimli esadi. Q uyoshning issig ‘i kuydirm aydi, 
erkalaydi. Tiniq, ko ‘m-ko‘k osm onda onda-sonda 
yengil b u lu tla r a sta kezadi. Y uksak to g T ar tum an- 
da. Men tom osha qilib boram an, ran g -b aran g
ra n g la r tin m ay o ‘zgaradi. «Tabiatning siri, m a’- 
nosi chuqur», deym an ichim da.
Peshinga yaqin qorin ochadi. Y onim izda b ir 
tiy in yo‘q. Sekin A ’zam ga shivirlaym an:
— Cho‘ntagim izda xem iri ham yo‘q, aravakash- 
dan uyat-k u , axir!
— O talarim iz toshday q a ttiq . A yniqsa, dadam
pul desa tom dan o‘zini tash lay d i, — kuladi A ’zam 
zaharxanda bilan va davom etad i, — oyim sho‘rlik 
m ehnat-m ashaqqatdan chiqm aydi.
Men kulib deyman:
— OTdimi, balki otalarim iz pu ln i aravakashga 
b erg an d ir...
Ikki kun yoT yuram iz. YoT-yoTakay h a r b ir 
uch rag an choyxonada arav ak ash bizni to 'y d irib
boradi. H ali moyli sho‘rv a, hali o‘z qoTi bilan 
dam langan palov. A ’zam ikkovim iz shodm iz.
— A m aki, k a tta boTganda uzam iz q arzn i, — 
deya kulam iz.
A ravakash ham bizga qo‘shilib kuladi.
X ufton g a yaqin T oshkentga yetib, aravakash- 
n ing uyida to ‘xtaym iz.
— B olalarim , bugun biznik id a qo‘nasizlar. Kech 
boTib qoldi, — deydi.
112

---

K elin bizga eskigina b ir ko‘rp a, b ir uzunchoq 
yostiq berib, ayvonga yotqizadi.
E rta si sah arlab u y g ‘onamiz. A ravak ash n in g o ‘zi 
kabi m uloyim gina ayoli s u t va non bilan mehmon 
qiladi. K eyin xayrlasham iz.
— Yo‘lni bilasanlarm i, xum p arlar? A dashib ket- 
m alaring! — t a ’kidlaydi aravakash.
— Uyimiz yaqin, am aki, yo‘lni o ‘zimiz bi- 
lam iz, — deym an jid d iy tu s bilan.
— A nov o ‘g ‘ri k o ‘ch ad an tik tu sh am iz-d a, 
uyim izga yetam iz, — deydi beparvolik bilan A ’zam.
0 ‘g ‘ri ko ‘cha osha G ovkushga yetgach, A ’zam 
y u g u rib uyig a k irib k etadi. U ning uyi k a tta
k o ‘chaga yaqinroq.
U st-boshim k ir, tu p ro q , oyoqyalang to ‘satd an 
uyga kirib boram an. H am m alari d a stu rx o n oldida 
o‘tirish b d i. Onam h a r vaqtdagiday sam ovar yonida 
choy quym oqda. Y ugurib q arshi oladi. H am m a men 
bilan sevinib, quchoqlab ko‘rish adi.
— G ap ir, q an i, o ta n g salo m at y u rip tim i?
Qachon keladi, tu rm u sh i qalay? — ejikilab so‘ray
boshlaydi buvim .
— D ashtda y u rip ti. Salom, dedi, qachon kelishi- 
ni aytm adi, — deym an-da, sabrsizlik bilan xoti- 
ra la rim n i b a tafsil boshlab yuboram an.
* * *
— Tezroq yur! H azir boT, ko‘zingga qara! — 
deydi h a r qadam da buvim . Buvim paran jida, boshi­
da b ir k a tta tu g u n . Eski pax ta. M ening boshim da 
kichikroq tu g u n — zavodga p a x ta o ttirg a n i olib 
ketm oqdam iz.
Ko‘chada odam serob. B olalar to ‘polonda, baqir- 
gan, yoqalashgan... A ngrayib, boshim da tu g u n , 
dam tu y alarg a, dam d a ra x t boshidagi qushlarga 
qarab, qoqila-suqila boram an. C horsuvdan o‘tib, 
Bedabozor tom on qayrilam iz. P a x ta tozalaydigan 
zavod keng m aydonning yonboshida. B alanddan 
suv haybatli sh arq irab tu sh ib tu rib d i. K am pir 
orqasiga qarab:
113

---

— U f... yetdig-e, — deydi-yu, tu g u n n i yerga 
tash lab , tap p a o ‘tirib oladi.
Shu tobda b ir to ‘da g ‘ozlar qaydandir paydo 
bo‘ladida, bizni quvishga tu sh ad i. H am m asi biqqa 
sem iz, oppoq, boshlarini baland ko‘ta rg a n holda 
bizga yug u rad i. Men boshim dagi p ax tan i ikki 
qo‘lim bilan m ahkam ushlab, oyoqlarim bilan 
g ‘ozlarni haydashga urin am an .
— Voy, o ‘la qolay! B u lar nim a deydi-ya, yotsang 
yovga yoqar, degan gap bor. H ayda, bolam! — 
deydi buvim , ko‘ylagining keng yenglarini havoda 
y alv iratib o‘zi ham g ‘ozlarni quvlashga tirish a d i.
G‘ozlardan zo‘r-bazo‘r qutu lam iz, ikkovimiz- 
ning ham nafasim iz tiq ilg an , harsillab, zavod 
oldidagi b ir yerga o‘tiram iz.
— Hoy, bolam, beri keling! — chaqiradi buvim 
zavod ish ch ilarid an b irin i. Shu p a x talarn i yax sh i­
lab o ttirib bering. B ola-chaqangizning ro h atin i 
ko‘rin g ... — U zundan uzoq duosini boshlaydi 
buvim .
Oriq, soqollari o‘sgan, ko ‘zlari kichikkina, ust- 
boshi iflos bu kishi indam asdan ikki tu g u n pax tan i 
ko‘ta ra d id a, olib ketadi.
K am pir su v larg a, uzoqda y u rg a n g ‘ozlarga 
qaraydi. Zavod shovqin-suron.
— Tavba, qiziq gap, ha yo‘q, be yo‘q, ko‘tard i- 
ketd i, kelm asa-ya? — deydi buvim tash v ish li 
to v ush bilan.
— K eladi, buvi, vahim a qilmang! — deyman 
beparvolik bilan, suv b o ‘yida te n tira b yuram an.
K attakon charxpalak aylanib tu ra d i. Suv v a h i­
m ali shovqin bilan oqmoqda.
A sta-asta zavod ichiga kiram an. Hammayoq 
p a x ta. O dam larning bosh-ko‘zi ch ang , to ‘zon. 
A ylanib-aylanib buvim ning oldiga qaytam an-da, 
yerga cho‘qqayam an. Shu paytda haligi ishchi qor- 
day oppoq p ax tan i ko‘ta rib keladi-da, buvim ning 
oldiga qo‘yadi.
— Mana, ko‘rin g , ona! «Oh, paxta!» deysiz, — 
deydi kulib ishchi.
114

---

K am pir p ax tan i ushlab-ushlab ko‘radi.
— Ikki ta n g a b e ra r ekansiz, — deydi ishchi.
Buvim sevinib, yana uzu n d an uzoq duosini
boshlaydi. R o‘m olining uchidagi tu g u n n i yechadi 
va qayta-qayta sanab, q irq tiy in pu lni ishchiga 
uzatad i. B ir tu g u n d ag i p ax tan i m enga im lab, o‘zi 
k a tta tu g u n n i boshiga ko‘tarad i.
— Qani, o ‘g ‘lim , ketd ik , — deydi.
T ugunlarim iz avvalgidan k a tta ro q bo‘lsa-da,
u kkiday yengil his qilam an. Bozor orqali uyga qay- 
tam iz. Odam avvalgidan qalin, bozor qozonday qay­
naydi. Qatiq, qaymoq, zig‘ir yog* kabi n a rsala r 
qadam da uchraydi. Men a tro fg a alanglab, bo ra­
m an. Buvim tez-tez to ‘xtab , orqaga qayriladi, meni 
urish ad i.
— Anqayma! K o‘zingga qara!
M ana m ash h u r devona. U ham isha eshakda, 
qo‘lida q a rg ‘a, o‘zi oriq, ingichka ko‘sa, boshida 
k a tta k ir sallasi, egnida yirtiq-yam oq, y a g ‘ir ki- 
y im lari.
— A na, darvesh! Buvi, ko'ring! Q arg‘asi biram
sayraydi, — deym an buvim ni to ‘x ta sh g a qistab.
— Y er y u tsin , jinni-ku! Q arg‘asi nim asi, kelish- 
m agan... J in n in i jin n i desa arpa bo‘yi qo‘sh iladi... 
Yur-e! — qichqiradi kam pir menga.
— Yo‘q, buvi, birpas to ‘xtang! E htim ol darvesh 
q a rg ‘asini o ‘y n a ta r, h u n a ri ko‘p juda.
— Q ani, o ‘y n asin q a rg ‘a, b ir o‘ynab ber- 
sin! — x ira lik qilishadi b ir necha bekorchi yosh- 
yalanglar.
Devona barm oqlari bilan a sta tu rta d i q a rg ‘asini:
— Qani, say ran g , b itta sayrang! — a tro fin i 
o‘rag an k atta-k ich ik yoshlarga qaraydi: — Ammo, 
y o ro n lar, q a rg ‘a ta b a rru k , aziz m axluq. Pay- 
g ‘am barim izning duosi ketg an , m ing yil yashay- 
d i... Q arang, razm soling, bechora q a rg ‘am yalin- 
y ap ti, g ap iry ap ti, aqcha dey apti...
To‘satd an qorovul devonaning u stig a b ir chelak 
suv sepib yuboradi.
— Ko‘r bo‘lgur! Q arg‘an in g q a rg ‘ishidan qo‘rq,
115

---

nodon!.. — tu ta q ib so‘kadi devona va eshagini 
«qh»lab, ikkinchi ra sta g a bu rilad i.
Men devonaga, q a rg ‘aga achinam an. «Esizgina, 
q a rg ‘a xo‘p sayrardi-yu, qorovul o‘lg u r ishni ishkal 
qildi» deym an, ichim da achchig‘im dan qorovulni 
so‘kam an.
— Devonaning dilini og‘ritis h yaram aydi! — 
ran jib deydi chetda, x arsan g u stid a chilim tu tib
o ‘tirg a n b ir chol.
Buvim ikkovim iz charchab, horib uyga qay- 
tam iz.
J in n ila r ko‘p. B izning G ovkushda 
ham m o‘- 
m ingina, yuvosh b ir kish i to ‘satd an jin n i bo‘lib 
qolgan. O dam larning gapiga qaraganda, bu kishi 
gap y e r ekan. B ir k u n u lf a tla r i h azillash ib : 
«Qoq y arim kechada m ozorga bo ra olasanm i? 
D ahshat. Zim iston. 0 ‘lik lar tovushsiz gaplashib 
yotadi!» deyishibdi. Y urakli kishi ekan. *Bo‘p ti, 
borganim bo‘lsin!» depti-da, pichog‘ini y a lt e tti- 
rib qinidan su g ‘urib d i. «Ammo sh a rtim sh u k i — 
q irq kishiga quyuq ziyofat berasiz!» dep ti yig it 
do‘stig a qarab. «Xo‘p! Qirq y ig itg a ziy o fat bera- 
m an», dep ti do ‘sti.
Y ig it m ozorga b o rib d i, ammo jin n i bo ‘lib 
qaytibdi.
* * *
K u n la r salq in lash g a n . K uz p a y ti. H avoda 
yaproqlar uchadi.
Men ko‘chada o ‘rto q larim bilan o'ynab y u ra ­
m an. Qo‘qqisdan uyidan devona y ig it z an jirn i uzib, 
ko ‘chaga yug u rib chiqadi. U qip y alan g ‘och.
H am m am iz ch et-ch etg a qocham iz. Biz ham 
qo‘rqam iz, ham tom osha qilgim iz keladi. J in n i 
yugurganicha m achitga boradi. M achitning ayvo- 
nidan k attak o n zilday qozonni ko‘ta rib oladi-da, 
hovuzga tash lab yuboradi.
Biz qo'rqqanim izdan tu r a qochamiz.
— Jinn i! J in n i keldi! — deb baqiram iz.
U b izn i quvlab k e ta d i. S h o v q in n i e sh itib
l i e

---

y ig ‘ilgan odam lar jin n in i bazo‘r tu tib , uyiga olib 
k irad ilard a, yana kishanga soladilar.
B olalar ham m am iz bu jin n id an juda qo ‘rqam iz. 
«Ana jinni!» desa birov, barcham iz in-inim izga 
kirib ketam iz. Men yolg‘iz qorong‘ida yurganim da 
«Mabodo jin n i chiqib qolsa-ya?!» degan vahim a 
ham isha ta sh v ish g a soladi.
* * *
H a r oilada o ‘tin -k o ‘m ir, don-dun tash v ish i — 
d a g ‘d ag ‘asida loppa qish tu sh ad i. Qish q attiq . Tog‘- 
to g ‘ q o r y og‘ad i. H ovuz q a ttiq y ax lay d i. H ar 
q ish d ag i kabi hovuz u stid a s ir g ‘an ish , ko ‘chada 
yaxm alak otib o ‘ynashga berilam iz. A yniqsa qordan 
odam yasashni yaxshi ko ‘ram iz. K o‘m irdan qosh, 
ko‘z qo‘yam iz. B ulardan zerikkanda b iro rta dar- 
voza oldida A ’zam, H oji, A hm ad, men — b ir talay 
bolalar y ig ‘ilishib, cho‘pchak aytisham iz. Ayniqsa 
cho‘pchakka A hm ad u sta. U ko‘zlari o‘tli, ziyrak 
bola. O tasi o‘lib ketg an, hozir buvisining qo‘lida. 
Buvisi cho‘pchakning koni. Ahm ad buvisidan butu n
e sh itg an larin i b ir so‘zini oqizm ay-tom izm ay, balki 
qo‘shib-chatib bizga aytib bera oladi. Shu sababli 
biz ko‘proq cho‘pchak aytishga A hm adni qistaym iz. 
U o ‘zi ham zavq b ilan , k am p ir-ch o llard ay , s irli 
cho‘pchakni d ah sh atli ra n g la r bilan qiyib yuboradi. 
Q orga, sovuqqa, iz g ‘irin g a q aram ay , ko ‘chada 
o ‘tirib uzun-uzun cho‘pchaklarni tinglaym iz.
A hm ad charchagandan keyin A ’zamga yali- 
nam iz. U ham b ir dunyo cho‘pchak biladi. Shunday 
qilib, bir-birim izga buvilarim izdan, bobolarim izdan 
esh itg an , bilgan cho‘pchaklarim izni aytam iz.
Goho kechalari qo‘shnim iz R ohat kelin oyi ch i­
qadi biznikiga. Jiy a k n i to ‘qib o ‘tira rk a n , uzundan 
uzoq, b itm as-tu g an m as cho‘p ch ak larn i ay tish n i 
o‘zi ham yaxshi ko‘radi. Cho‘pchakka u sta, ajoyib 
gapdon xo tin . U ham o‘zining otasidan o‘rgangan 
ekan: «Otam ju d a kam bag‘al, qashshoq edi, ammo 
cho‘pchakka boy edi», deb kuladi u.
117

---

K arom at opam, oyim g an g u r-g u n g u r jiyak tik ib
o‘tira d ila r. R ohat kelin oyi devlar, yalm og‘iz kam- 
p irla r, arslo n lar, bo‘rila r, ta sa v v u r etish qiyin 
afsonaviy q u sh lar haqida sira tu tilm ag an cho‘p- 
chaklarni aytadi. Qish chillasi kirgu n ch a ayvonni 
ta rk etm aym iz. Ayvonga tu tilg a n k a tta chodir 
gupullab yoqqan qorlarg a picha pana bo‘ladi. Men 
tanchaga suqilib:
— Qani, boshlang, jon kennoyi. Y axshisidan, 
vahm alik, d ah sh atlig id an bo‘lsin! — deyman yali- 
nib.
Cho‘pchaklari shunday uzu n bo‘ladiki, eng qiziq 
joyiga yetganda «Ming b ir kecha»dagi kabi, «qol- 
gani ertaga» deb ishpechini ko‘targ an ch a chiqib 
ketadi.
* * *
B izning Govkush m ahalla a srla r bo‘yi yangi- 
yangi bo‘g ‘in la r orasida bo‘lina-bo‘lina kichiklash- 
gan, asalari uyasi kabi bir-b irig a yondashgan zich, 
katalak hovlilardan ib o rat. Shu sababdan bo‘lsa 
kerak, m ahalla ahlin in g ko‘pchiligi o ‘zaro uzoq- 
yaqin ch atish g an qarindosh.
U m um an aytganda, m ahalla ahil, ammo goho 
xonadonlar orasida oldi-qochdi, g ‘iy bat, u r-su rla r 
bo‘lib tu ra d i. A yniqsa, ovsinlar — K alta S ara bilan 
U zun Sara ham er-u xotin — G‘a ffo r aka bilan 
R ohat kelin oyi o‘rta sid a tez-tez yong‘in kabi 
qo‘qqisdan jan jal ko‘ta rilib qoladi.
G‘a ffo r aka yangasi bilan ham sira chiqishol- 
m aydi. H ovlilari ay rim , ro ‘zg ‘o rlari boshqa bo‘lsa 
ham u lar tez-tez urish ib qoladilar.
Mana ta g ‘in m ojaro ko‘ta rild i. K am pir bizning 
hovlida om onat devorga suyalgan narvon u stig a 
o ‘tirib olgan:
— H a, yer y u tg u r, G‘affo r chatoq, uyalm aysan- 
mi! — qichqiradi qo‘lini paxsa qilib yangasi. — 
B itta -y u b itta a rz an d a o ‘g ‘lim bor: yuv osh, 
m o‘min-qobil, odobli bola, un i ham isha so ‘kkaning- 
so‘kkan, tilin g kesilgur!
118

---

G ‘a ffo r aka jah lid an bo‘g ‘ilib, hovlisidan bo‘- 
kiradi:
— 
B em a’ni 
kam pir! 
S u p u rg i 
boylashdan 
bo‘shaym anm i? Shum taka o‘g ‘lingga picha n asih at 
qildim , vasallom . V ang-vang qilasan, tu sh narvon- 
dan! J o ‘na uyingga!
Lekin kam pirga u bas kelolmaydi. K am pirning 
q a rg ‘ash, vaysashi sira uzilm aydi:
— Voy-voy, sassiq chol! Soqoli oqaripti-yu, aqli 
k irm adi. San o‘lg u rn in g ishing nim a, uyda o‘tira- 
m anm i, ko‘chada yuram anm i?! 0 ‘zim bilam an. 
0 ‘zim ga xon, o ‘zim ga bekm an. T ilingni tiy! Bolam- 
ga yana b ir til te g d ir — soqolingni b itta la b yula- 
m an, och arvoh!
G ‘a ffo r aka ham bo‘sh kelm aydi, qo‘lidagi su- 
pu rg in i otib, devor tagig a keladi:
— Bas qil, shum kam pir!..
M ojaro birpasda avjga chiqadi.
Duv etib qo‘sh n ila r y ig ‘ilib qolishadi. Lekin 
ham m alari mum tish lag an d ay jim qotib tu ra d ila r. 
Tor hovlining b ir burchagida sopol jom ashovda jim
k ir ezg ‘ilab o‘tirg a n R o h at kelin oyi ensasi qot- 
ganidan labini burib-burib qo‘yadi.
G‘a ffo r aka va kam pir b ir-b irla rin i kurak d a tu r- 
m aydigan g ap lar bilan xo ‘p haq o rat qiladilar. G ‘af- 
fo r chatoq asabiylashib xo‘rozday qizarib, og‘zidan 
chiqqan k u fu rn i bilm aydi. So‘k ish -q arg ‘ash uzoq 
davom etadi. N ihoyat qo‘sh n ila r aralash ib , «BoTdi, 
boTdi, bas!» deb ja n ja ln i bazo‘r bosadilar. G‘affo r 
aka va kam p ir charchaganlaridanm i yoki qo‘shni- 
lard an uyalgandanm i o ‘zlarin i in -in larig a u rad ilar. 
Men xafa holda g u zard a ishlab o 'tira d ig a n kosiblar 
oldiga chiqib ketam an.
H ar k un m aktab. Qish bo‘yi o ‘qib, «Q u r’on»ni 
tu g atam an . Domlam meni b ir kun oldiga chaqiradi:
— «Q ur’oni sh arif» n i xo‘p ijtih o d bilan o‘rgan- 
d ing, borakallo, o‘g ‘lim! X o‘s h ... Endi «So‘fi 
Olloyor» k e ltir, lek in ... — Domlam ko‘zlarini 
yum ib, b ir zum o ‘ylagach davom etadi: — sh a rt 
shulki, «So‘fi Olloyor» bilan b ir to g ‘ora moyli, etli
119

---

osh, b ir d astu rx o n moyli kulcha, b ir so‘m pul! 
D urustm i? — tik qaraydi menga.
Y erga q arab , bo‘yn im n i b u k am an , so ‘zsiz, 
tovushsiz, ta ’zim bilan boshim ni q im irlatam an . 
0 ‘qishdan keyin chopa-chopa uyga kelam an.
— Oyi, oyi, «Q u r’on»ni tu g atd im . «So‘fi Ol­
loyor »ga tu sh d im . Domlam ay td ik i, non, b ir so‘m 
pul, — deyman oyim ning bo‘ynini quchoqlab. — 
Oyijon, a lb atta dom lam ning a y tg an larin i olib bo- 
rishim kerak , yo‘qsa...
Onam ham meni quchoqlaydi.
— 0 ‘zim tasad d u q sendan! — deydi m eni qayta- 
qayta o‘pib. B ir zum gina ko ‘zlarida yongan shodli- 
gi so‘nadi. — Domlang yaxshi odam, lekin sul- 
lohligi bor. Jonim bilan osh q ilardim , uyda hech 
vaqo yo‘q, qani iloj!
B utun kun tix irlik , x iralik bilan xo ‘p jan jal q i­
lam an. N ihoyat x o tirim d a yo‘q, e rta si oshmi, 
nonmi tayyorlab beradi onam boyoqish. B ir so ‘m 
pul va *So‘fi Olloyor» bilan m aktab boram an.
So‘fi Olloyorning kichkina kitobi diniy she’rlar- 
dan iborat. P ay g ‘am b arlar haqida, qiyom at kun 
haqida ko‘p d a h sh a tli sh e ’riy h ik o y alari bor. 
S he’rla ri sodda, tili yaxshi. Lekin nuqul xurofot!..
H ar kun halqum im qurigan ch a, ko‘zlarim tin- 
gancha o‘qiym an. J u d a tez tu zu k k in a o‘qiydigan 
bo‘lam an.
B ahor keladi. H am m ayoqda ko‘rkam lolalar, 
ko‘m -ko‘k m aysalar. S u v lar sh arq irab , ariq lard a 
to ‘lib oqadi.
D a rax tlar gulda. Samoda atlasd ay yongan b u lu t­
la r kezadi. H a r n arsa bahor zavqida.
T ag‘in n av ro ‘z bayram ini q arsh i olgani dalaga 
chiqam iz. U rish , yoqalash bilan kun n i bemaza, 
betayin o ‘tkazib qaytam iz.
* * *
B ir ku n ertalab , buvim meni oldiga solib oladi. 
K alta Sara, U zun S ara, G ‘a ffo r akaning yangasi — 
kam pir va ko‘p ayollar biz bilan birg a yo‘lga tusha-
120

---

di. M ening boshim da k a tta tu g u n d a kulcha, oldin- 
da ketm oqdam an. K onka y u ra d ig a n k o ‘chaga 
chiqam iz. Ju m a ku n i bo‘lganidan g u zar obod. 
K eyin ja r bo‘yiga tu sh am iz. B ir vaq t qarasam , jar- 
dan b ir ot chopib kelyapti. U egasini yiqitib 
qochgan. Go‘yo boshim dan uchib o‘td i deyman. 
X o tin lar sarosim ada shoshilib o ‘zlarin i chetga ola­
d ilar. J u d a zo‘r, ko‘rkam ot. Q alt etib to ‘xtaga- 
nim cha, orqasidan uzoq qarab qolaman. Lahza o‘t- 
gach, ja rd a n egasi oqsoqlanib chiqib keladi. Ham- 
m ayog‘i ho‘l, h arsillag an holda o tin in g orqasidan 
y u g u rad i. Olmazor ko‘chasi bo‘ylab uzoq boram iz. 
B adjahl m irsh ab lar m ahkam asidan o‘tam iz.
Beshyog‘ochga yaqin qolganda, o ‘ng tom onga, 
in g ich k a b ir ko‘chaga q ayrilam iz. Ik k i ta ra fi 
g u llarg a, quyuq d a ra x tla rg a to ‘la bog‘ hovlilardan 
ib o rat, sersuv, salqin, tin ch ko‘cha. H ar ikki 
tom onda devorlardan baland ko‘ta rilg a n so‘rila r, 
n o v d alari ko‘chaga to ‘kilib tu sh g an d a ra x tla r. 
Tom larda ko ‘k m aysalar, q izg‘aldoqlar gilam.
K attako n b ir darvozadan ich k ari kiram iz. Ayol­
la r, k am p irlar ju d a ko‘p. U rushib, talashib yurgan 
b olalar ham serob. H ovlining ikki tom onida qamish 
bo‘g ‘o tli, lekin pishiq-puxta solingan q ato r yangi 
uy lar. H ovlida gul ko ‘p. S ariq, qizil, oq —- xilma- 
xil gu llar. K iyingan, sersav lat ta b a rru k eshon oyim 
hovlining o ‘rta s id a , k u rsid a gum bazday bo‘lib 
o ‘tirib d i. Buvim va b irg a kelgan x o tin la r yugur- 
ganlaricha borib eshon oyim oyog‘iga yiqiladilar. 
E tak la rid a n , qo‘llarid an o ‘pib, b a ’zi kek salar ko‘z 
yoshlarini a rta d ila r.
Y asangan-tusangan o lifta boyvuchchalar ko ‘p. 
U larda pul serob, ja ra n g -ja ra n g o ltin ta n g alarn i, 
besh so ‘m lik, o‘n so‘m lik qog‘ozlarni eshon oyim 
oyog‘iga ketm a-ket tash lab tu ra d ila r. E ski-tuski 
kiy in g an , am al-taqal qilib, b ir so‘mmi, yarim
so‘mmi ko‘ta rib kelgan k am p irlarn i boyvuchchalar 
qosh-ko‘zlarin in g im olari bilan m asxara qiladilar.
K ursida qaqqayib o ‘tirg a n eshon oyim semiz, 
qoshlari kerilg an , ko‘zlarig a su rm a to rtilg a n , qip-
121

---

qizil xo‘rozday xo tin . Oq shohi ko‘ylak ustid an
uzun qora duxoba peshm at, boshida m ayin misqoli 
doka ro ‘mol u stid a n to v a r d u rrach a ta n g ‘igan, o lif­
ta . U qovog‘i soliq, indam as, goho a tro fid a parvona 
bo‘lib y u rg an larg a bilinar-bilinm as tabassum bilan 
n im an id ir shivirlab qo‘yadi. H ovlida ayollar ko‘p. 
Eshon oyim sekin ku rsid an qo‘zg ‘aladi. D arrov 
x o tin la r keng davra qu radi. Eshon oyim vazm in 
qadam lar bilan zik r boshlab yuboradi. K am pirlar 
«huv-huv»lab qo‘lla rin i, bo‘y in larin i u yoqqa-bu 
yoqqa tash lab , g ir-g ir aylanadilar. B irpasda ko‘p- 
larin in g jazav alari tu tib , yanada q attiq ro q qich- 
qirib, bo‘g ‘ilad ilar. H ovlida otin oyilardan beshtasi 
g ‘azal o‘qib tu rib d i. A yniqsa ik k ita si chiroyli, ke- 
lishgan yosh juv o n lar. U stlarid a sipoyi, lekin asl 
ko‘ylak, uzun kam zullar, boshlarida oppoq chaqna­
gan ro ‘m ollar.
O vozlari yoqim li. M ashrabdan, Y assaviydan 
so‘fiyona g ‘azallarn i his bilan, sam im iy tu y g ‘u la r 
bilan o‘qiydilar. Og‘zim ochilib tinglaym an. Uzoq 
tin glay m an ... Ajoyib b ir m usiqa qalbim ga to ‘lgan- 
day, ru him da eriganday his etam an ...
K alta Sara, U zun S ara ikkovi ham z ik r dav- 
rasida.
U larga qarasam , kulgi ichim dan tiqilib keladi. 
A yniqsa K alta S ara avjda. U ning bo‘g ‘ilgan ovozi 
x asta, tu p u k la ri sachraydi. Uzun S aran in g ovozi 
baland gu rillab chiqadi. Bu zik rn in g boshi. Buvim 
boyoqish p ast ovozi bilan «huv-huv» deb chetda 
tu rib d i. Eshikdan yangi-yangi x o tin la r duv-duv 
kirib kelm oqdalar.
Z erikkuncha, ko‘ngilga tek k u n ch a tom osha q i­
lam an. Keyin o‘rik la r, yong‘oqlar, giloslar, ta r- 
vaqaylab o‘sgan k a tta -k a tta olma d a ra x tla ri orasi- 
ga o‘ynab ketam an. Menga o ‘xshash bolalar juda 
ko‘p.
Gilosga endi suv yug u rg an , endi q izara boshla­
gan. K attak o n b ir d a ra x tg a sekin o ‘rm alaym an. Bir 
vaq t qarasam , o ‘zim bilm abm an, tik tepasida turib - 
man. H ovuchlab-hovuchlab gilos te rib cho‘ntak-
122

---

larim ga tiq a boshlaym an. Qo‘qqisdan xizm atkor 
ko ‘k n o ri chol q an d ay d ir paydo bo ‘lib qoladi. 
Jah ld a n bo‘g ‘ilgan, xunob bo‘lgan chol so‘ka bosh­
laydi.
— Ey, tu sh , harom i!..
B alandda, chayqalib tu rg a n novda ustidam an.
— Ota, x o tin la r ko‘p. So‘km ang, u y at bo‘la- 
di-ya! — deym an qichqirib.
— P a stg a tu sh hozir, haromi! — o‘d ag‘aylaydi 
chol.
Bir zum o‘ylaym an. Bu cholning qo‘liga tu sh ish
hazil gap emas. M undoq qarasam — gilos yonida 
pastak kin a oshxona tu rib d i. B ir am allab gilosdan 
oshxona to m ig a bazo ‘r sak ray m a n -d a , u ra qo- 
cham an. K o‘knori chol «tavba-tavba, shum -е», deb 
yoqasini u sh lag an ich a hayron bo‘lib qoladi. Men 
to m d an tom ga o ‘tib , bem alol ay lan ib yu ram an . 
Tom ga tik ilib , eg ilg an n o v d alard an dovuchcha, 
olcha, giloslarni to ‘y a-to ‘ya yeym an. Keyin pastgi- 
na devor topib, hovliga ir g ‘iyman.
Zerikib ko‘chaga chiqam an. B olalar juda ko‘p. 
K u rash boshlanadi. Maydon k a tta , keng. Bolalar 
to ‘polon bilan, chuvvos bilan ku rash ga tushadi. 
B u la r 12— 13—V
y o sh lila r. K a tta la r tu s h sa
k u rash zo‘r bo‘ladi. Men tom osha qilam an. Havas 
bilan, yuragim bilan berilib tom osha qilam an. 
0 ‘zim ham tu s h a r edim u, lekin yu rak betlam aydi.
K u ra sh g a k a tta la r belbog* bilan tu sh a d i. 
Onaboshi bo‘yni g‘ild irak , xum kalla, ko‘krakdor. 
«San tu sh , san dam ol!», «Е, m azang yo‘q, nuqul 
qoqilasan!» deb o‘rta d a y u rad i u. B olalarga belbog4 
k a tta gap. Onaboshi k u rash g a tu sh ad ig an larn in g
belbog‘ini bog‘lab qo‘yadi. B a’zi bolalar: «Ho, bel- 
b o g 'in g iz b o ‘sh -k u , onaboshim iz, k o ‘rin g bu 
kishimni!» deb jan jal ko ‘ta ra d ila r, qiyiqlik qiladi­
la r. U m um an, jan jal ko‘p. Ba’zi yiq ilg an lar izza 
bo‘lganidan y ig ‘lab yuboradi. «Halol bo‘lm adi, 
g ‘irro m lik qildi, boshqatdan boshlaym iz» deb cha- 
toqlik qilad ilar. B ir ju f t bola ku rash g a tu sh ad i. 
Oho, nuqul pay, go‘sh ti pishiq, y u rag i b a q u w a t,
123

---

m iqti yig itch alar. B u larn in g oldida av v alg ilar b ir 
pul! K u rash n in g cho‘qqisi b u lar. K o‘ta rib , chir- 
ch ir a y lan tirib , b ir-b irin i gum -gum yerga urad i, 
lekin biro n tasin in g ku ragi yerga tegm aydi. Onabo­
shi jiddiy tu sd a berilib t a ’qib etad i. Chorakam b ir 
soatm i, xo tirim d a yo‘q, b u lar ikkovi zo‘r kurash 
tu sh ad i. Ikkovi ham jiqqa te r bo‘ladi. Onaboshi:
— B as, bo‘ld i, b alli, o ta la rin g g a rah m at! 
Ikkovlaring ham polvon chiqasizlar, — deydi.
K u rash chilar harsillab ajralish ad i.
— O ting nim a? Qaysi m ahalladan b o ia sa n ? — 
so‘raydi b iri ikkinchisidan, te rla rin i a rtib m ag‘ru r 
holda.
— Ko‘kchadanm an, otim B o'taboy. 0 ‘zingiz- 
chi? — so ‘raydi ikkinchisi.
Y erga o‘tirib olgan b irin ch i kurashchi:
— S hayxantohurdan bo‘lam an. Hech kimim 
yo‘q. Yolg‘iz b ir kam piru men. G‘ish t quyam an. 
Ishim shu. K o‘rdingm i, bilagim pay? — deydi 
qo‘llariga ishora qilib.
Men so‘zga aralasham an:
— K o‘kchada qarindoshlarim ko ‘p. Tanidim . 
O tang sag ‘rifu ru s h , — deym an birin chi kurashchi- 
ga. — Lekin zo‘r polvon bo‘lasan. Go‘sh tin g nuqul 
pay!
H azil-m azax bilan o‘tg an -k etgan lardan gapla­
shib o‘tiram iz.
Dumbul olcha va g iloslar ichim ni ko‘p sid irg an
shekilli, qornim ju d a ochadi. B izlarga ovqat berish- 
ni hech kim sa o ‘ylam aydi. A sta eshikdan kelib, 
buvim ga yalinam an.
— Qorin och axir! J illa bo‘lm asa b ir b u rd a non 
toping! T inka quridi-ku! — deb shivirlaym an.
Eshon oyim o‘lg u r ko‘chadan kelgan tu g u n - 
tu g u n ku lch alar, p a tirla r, osh larn in g barchasini 
q u lf-k alit qilgan. Z ahargina, m ujm aygan, mush- 
tum day b ir kam pir qorovul.
— Jin d a y sab r qil, u y at bo‘ladi-ya, — deydi 
labini tish lab buvim .
G‘oyat ochman. K echga yaqin bemaza mosh-
124

---

xo‘rd a to rtila d i. K osaning tag id a, suyuqqina ayna- 
gan m oshxo‘rdan i topib keladi buvim .
— Icha qol! T ab arru k osh! — deydi meni o‘tqa- 
zib.
Eshon oyim ni so‘ka-so‘ka ochligim dan kosani 
boshim ga ko‘taram an -d a, buvim ga engashib sh iv ir­
laym an.
— Eshon oyingizning joni pul. Siz ham ancha 
pul b erg and irsiz, a?
Buvim dovdirab qoladi:
— Voy oTa qolay, og‘zingni yum -a, shum taka! 
Gunoh boTadi-ya! Eshon oyim erta-y u kech toat- 
ibodatda, pok, asl ayol. P ay g ‘am barning avlodi, 
hm m ... — ja h l bilan chim chilab uzib oladi biqi- 
nim ni.
— E, tavba! — deym an ko ‘zlarim ni ola-kula 
qilib kam pirga. — Pok ayolga pul nim aga kerak 
ekan?!
— Jim o ‘tir! — tu rta d i meni buvim ran jig an
ohang bilan.
K osani bo‘sh atib , taq etib yerga qo‘yaman:
— Buvi, buvi, — deym an p ast ovoz bilan, — 
eshon oyim ingizning to ‘r t t a sata n g qizlari bor 
ekan. N arig i hovlida ко‘rib oldim. B ir olifta, b ir 
dim og‘dorki, bay-bay-bay, u larn in g pardoz-andoz- 
lari! Y u rishlari!... Nega erg a tegm aydi ular?
Y uzini b u rish tirib , ko‘zlarin i olay tirib yuboradi 
kam pir:
— B e’m an i, bas endi! S h arm an d a q ilasan
m eni... — yana chim chilab, uzib oladi.
Men qotib-qotib kulam an.
N am ozgar boTganda b u tu n qo‘sh n ila r bilan 
b irg a uyga qaytam iz.
— Oyi, ovqat! — baqiram an eshikdan kirishim
bilan.
— Och qoldingm i? N ahotki och qolsang shunday 
k a tta dargohda? — deydi ta ajju b bilan onam.
— Eshon Oyim biram q attiq , ochko‘z ekan, 
unin g oldida bizning domla holva-ku! — deyman 
tokchadagi q u tid an darro v non izlab.
125

---

Buvim m enga b ir xo‘m rayib qaraydi, ammo 
indam aydi, te rs b urilib om borxonaga kirib ketadi. 
Onam oldim ga b ir kosa u g ra oshi qo‘yadi. Kosaga 
qarab b u rn im n i jiyiram an-da, shoshilib icha bosh- 
laym an. Onam qarshim ga o‘tirib , yuzida yengil 
tabassum bilan menga quloq soladi. Men oshni 
icha-icha, eshon oyim nikida ko‘rg an larim ni oqiz- 
may-tom izm ay gapiram an.
* * *
Goho chillak, yong‘oq ko'nglim izga tekkanda 
arav a o ‘yinini boshlaym iz. Q izlar, o‘g ‘il bolalar — 
ham m am iz arav ag a tu sh am iz-d a, n av b atlash ib , 
ik k ita-ik k ita bo‘lib, arav an i to rtam iz.
Govkush to r m ahalla, lekin ko‘chaning b u rilish
joyida j inday m aydoncha bor, arav ak ash lar a ra v a - 
larin i shu yerga qo‘yadilar.
A rava bolalar bilan liq to ‘la. Men ot o‘rnid a, 
ikki qo‘lim bilan shotiga yopishganm an. T V satdan, 
a ra v a bosib k e tad i-y u , m en sh o tid a osm onga 
ucham an. Qaytib yerga urilam an . Qo‘llarim uzildi, 
tovonlarim yondi, deym an. B olalar qo‘rqq an larid an
b ir zum n a faslari ichiga tu sh ib jim qotib qoladilar. 
Keyin aravadan duv tu sh ib , boshim ga y ig ‘iladilar.
— Q ating og‘riydi? S h ik ast yem adingm i? — 
so‘raydi A ’zam. 0 ‘rnim dan tu ram an-d a, oqsoqlanib 
ikki-uch qadam qo'yam an, keyin kulib yuboram an.
— J in n ila r, xuddi osmonga yetdim , dedim-a. 
A ravani bosib yubordinglar.
— Ha, z arari yo‘q, m aza qilib uchib tushdin- 
giz, — kuladi xaxolab Hoji.
T ag‘in arav ag a yopisham iz. Shu p aytda novcha, 
b u ru sh iq yuzi oftobda qorayib ketgan, b u rn i teshik 
chol aravasida kelib qoladi.
— Qoch-qoch, harom ilar! Yiqilib o‘lasanlar-a! — 
bo‘g ‘ilib baqiradi chol.
Hammam iz jim , ko ‘chaning chetiga q ato r o‘tirib
olam izda, o‘zaro sh iv irlash ib , cholning burnig a, 
qalpog‘iga kulam iz. Chol tin k a si q u rig an , oriq, 
yag‘ir, xun u k otin i arav ad an chiqaradi.
126

---

— Bay-bay-bay, o‘tin d ay qoqlanipti ot boyoqish. 
Olamda yo‘q shunaqasi! — kulam iz ham , achinam iz 
ham.
Chol 
qovog‘i 
soliq 
holda, 
la sh -lu sh la rin i 
aravadan oladi-da, otni haydab yuboradi. 0 ‘rgan- 
gan o t bechora boshini quyi solib, b itta -b itta
h o rg ‘in odim laganicha ta n ish eshikka k irib ketadi. 
Chol arav an i tu z atish g a kirish ad i. A rava shaloq, 
xarob. U nga tu n u k ad an yam oqlar tu sh g an . G‘ildi- 
rak k a eski-tuski te m irla r qoplangan. H amm asi 
om onat. A ntiqa arava!
B izlar picking bilan teg ajak lik qilamiz:
— A ravangiz pishiqqina, m ustahkam gina, lekin 
jind ay sh aq ir-sh u q u ri bor-da...
Chol oftobda te r to ‘kib, ikki qo‘li qop-qora moy, 
a rav asin i tu z a ta d i. Dam arav an ing gupchagiga mix 
qoqadi, dam moylaydi. Qora moyga bo'yalgan 
qo‘llari bilan yuzidan te rn i b ir sid irdim i, yuz-ko‘zi 
bo‘yaladi. B izlar bir-birim izni tu rtib qotib-qotib 
kulam iz.
— Almisoqdan qolgan arav a. U sta omon bo‘lsa, 
hali bu arav a ko‘p yam aladi... — shivirlaydi A ’zam 
m ening qulog‘im ga.
Shu p ay t m ash h u r R asul o ‘ris kelib qoladi. 
G apiga chalakam -chatti ru s so ‘zlarin i a ra lash tir- 
g ani sababidan unga «Rasul o‘ris» laqabi qo‘yilgan. 
U ncha-m uncha so‘zlarn i, ayniqsa ru scha so‘kish- 
la rn i biladi. Novcha, ingichka b u ru sh iq yuzli, 
ko‘zlari xun u k , ja g ‘i oldinga chiqqan. Qo‘lida 
hassa, barm oqlarida k a tta -k a tta uzuk, tish la rid a
doimo papiros.
— M arsh, xuliganlar! — baqiradi R asul o ‘ris 
bizlarg a, keyin cholning boshiga borib o ‘d ag ‘aylay- 
di. — Ey, sen, aravachi chol, pashol atsu d a, 
sv in y a.... Devorim ni rasvo qilding-ku, ko‘ta r ara- 
vangni! K o‘zing borm i? Q ara buni! — H assasi bilan 
devorning sh o 'rala g a n , n u rag an jo ylarin i tu rta d i, 
yana ru sch asig a so‘ka boshlaydi.
Chol jah ld an q altirab , arav an i ko‘chaning nari- 
gi yuziga sudraydi.
127

---

— E, menga q ara, ablah, devolingga nim a 
bo‘pti? K o‘r bo‘lg u r, devol joyida tu rip ti-k u ? — 
b aqiradi chol.
R asul o‘ris hassasini ko‘ta ra d i, bobillab cholga 
yuguradi:
— Svolichni u rib o‘ldirm asam m i!..
Chol bo‘ynini cho‘zib, bo‘g ‘ilib, u y at gaplar 
bilan so‘ka boshlaydi. R asul o‘ris chalakam -chatti 
ruschalab so‘kishin i davom e ttira d i. U doim m ast, 
bozorda eski-tuski tem ir-tersak buyu m larn i, lash- 
lu sh larn i sotib o‘tira d i. R uschani yaxshi bilam an, 
deb m aqtanadi, ammo bilgani fa q a t so ‘kish.
Chol bilan u yoqalashishgacha yetadi. M ahalla 
aralashadi.
— B achchag‘a r, k o fir, churchit! — qichqiradi 
chol xunob bo‘lib. — Ey, xaloyiq! 0 ‘ladigan bo‘ldim 
bu kufurdan! Man ishim ni ko'chada qilyapm an, 
devolga qo‘l tegizganim yo‘q! A raqni ichib m ast 
bo‘ladi-da, h a r kun g ‘alva qiladi, hech kim ga kun 
yo‘q!
R asul o ‘ris h assasin i ko ‘ta rib yana cholga 
o ‘d ag‘aylaydi, v ag 'illab so‘kadi.
— San to ‘xtab tu r, palisaga arz qilam an, ana 
shu n d a «vah» deysan! Man araq n i sening pulingga 
ichibm anm i, go‘rs o ‘x ta , padles... A yt hozir!
P o litsiy a deganda ham m a titra y d i.
B ir necha m ahalla k ish ilari o‘rta g a tu sh ad i:
— Bo‘l-bo‘ldi, bas. J illa bo‘lm aganda soqolining 
oqini h u rm a t qil, — deb aldab-suldab R asul o ‘risn i 
uyiga kirgizib yuboradilar.
M ahallada g ‘avg‘o k o ‘ta rib tu ra d ig a n kishilar- 
ning b iri shu R asul o‘ris.
* * *
M ahallada hech kim yo‘q, suv quyganday jim jit. 
Endi-endi xashaki olma pishgan. Biz bolalar egasi 
boqqa ko‘chib ketg an b ir hovlining devoridan oshib 
tu sh am iz. Olma baland o‘sgan, ko‘p sh o x lari q u ri­
gan, qari. U chta bola olm aning u stig a chiqib o‘lgu- 
day qoqamiz. To‘yguncha yeym iz, qo‘y nilarim izni
128

---

to ‘ldiram iz. Olma pax tad ay , bem aza, q u rtlag an . 
H ali biz olm adan tushganim izcha yo‘q, to ‘satd an
eshikning z an jiri shaqirlaydi. Eshik ochiladi-da, 
qarshim izda uy egasi paydo bo‘ladi. U zun b ir 
xipchin bilan — bilm adim d arro v qaydan topgan — 
bolalarni s h a rtta -s h a rtta u ra ketad i. A ’zam, men 
Hoji olm ada bo‘zrayib o‘tiram iz.
— T ush, zum rashalar! — baqiradi bizga boshini 
ko‘tarib .
Biz oqarib, q a ltira b ketam iz. Olmadan tush- 
m aslikning sira iloji yo‘q. Qochishga yoT yo‘q. 
Oyoq-qo‘llarim iz q altirab , sekin d a ra x td an tu s h a ­
m iz. U yning egasi naq boshim izda, havoda xip- 
c h in in i b ir-ik k i a y la n tira d i-y u , lek in n e g a d ir 
urm aydi, po‘pisa qiladi.
— A g ar yana ikkinchi devordan tu sh salarin g , 
olm aga teg salarin g , oyoqlaringni sindiram an! — 
qichqiradi ko ‘zlariga g ‘azab to Tib.
— J o n akal Tavba qildik, bundan buyon sira
tegm aym iz! — y alin am iz uchovim iz ham b ir 
ogTzdan.
Uy egasi indam aydi, uyga kirib ketadi. D arrov 
g ‘ir etib qochamiz.
Quyosh olovday yonadi. Tuproq cho‘g ‘day oyoq- 
qa jaz-jaz yopishadi. Havoda doira chizib, b ir kalx at 
a sta aylanadi. C hum chuqlar uni xo‘p laq illatad ilar. 
Yaqin boradilar-da, bird an pastga sho‘n g ‘ib ketadi- 
lar. K alx at aldanadi. Biz tom osha qilam iz.
Keyin baland ikki qav at tom u stig a chiqib, jibla- 
jibon bolasini q id ira ketam iz.
— Topdik, topdik!.. — deym an shivirlab.
Tuxum bosib yotgan jiblajibon qo‘rqqanidan p ar
etadi-da, uchib ketadi. B olalar havas bilan tuxum - 
ni avaylab ushlab ko‘ra d ila r.
— T uxum iga tegm aylik, o‘rto q lar, — dey­
m an. — T uxu m larn i ochsin, bolachalari sal k a tta
boTsin, keyin kelam iz.
Tom m a-tom o‘tib , h a tto O qm achit, Baland- 
m achitga q ad ar yetam iz. Tom issiq, havo olovday. 
Lekin biz o ‘yinqaroqlar issiqni pisand qilm aym iz.
5 — 4 4 5 2
129

---

P u ld o rlar, boyvachchalar pastdan tu rib so‘kadi 
bizni:
— Ey, yo‘qollaring tom dan, nim a qilib yurib- 
san lar, gadoyvachchalar.
— Ziqna boy! X assis boy! Ahmoq boy! — deb 
qichqiram iz, kesak otib qochamiz.
K u n lar shunday o‘ta d i. H a r kun m aktabga qat- 
naym iz. 0 ‘qish ju d a og‘ir. K o‘p bolalar olti yil, 
besh yil, to ‘r t yil o‘qib-o‘qib, h aftiy ak d a qochib 
ketadilar. 0 ‘qishda m untazam b ir ta rtib , qoida, 
ayrim sin fla r yo‘q. Hammam iz b ir uyda, shovqin 
solib, doimo baland ovoz bilan o‘qiym iz. Bog‘do rlar 
b u tu n bahor, b u tu n yoz bog‘da bo‘ladi. Shaharda 
qolganlar, shu jum ladan men, issiqdan g arang 
bo‘lsak ham , o‘qishdan bezsak ham , m aktabga qat- 
naym iz. B og'dorlarga havasim keladi, koshki edi 
b ir parcha bog‘imiz bo‘lsa, deymiz.
— H a, dadam lar a y td ilark i, pulni y ig ‘ib-yig‘ib 
biz ham bog‘ olam iz, — deydi x o‘rsin ib b ir bola.
— Bog‘ qim m at, p u ln i q isib-qim tib y ig ‘sa 
bo‘ladi. Tog‘am lar hay itd a kelganda m iri-m iri pul 
beradi, darro v q u tig a qulflab qo‘yam an. A x ir b ir 
kun olamiz-da bog‘ni, — deydi yana b ir bola. — 
0 ‘ttiz , q irq yildan keyin olsak ham m ay li... 
D adam lar a y tad ilar, tom a-tom a ko‘l bo‘larm ish.
Hammam iz xaxolab kulam iz.
— Bog* yaxshi n arsa, lekin pul yo‘q-da.
— Pul bo‘lsa, changalda sho‘rv a. Bizdaqa kam- 
b ag‘allarn in g ham m asining ahvoli shu. Dadam sar- 
taro sh . Pul y ig ‘ib bo‘ladimi! Qozon bazo‘r qaynay- 
di, b ir kun atala, b ir kun qora sho‘rv a ... — m a’yus 
g apiradi b ir bola.
Men xom ush holda indam asdan o‘tiram an .
M aktabda, hovuz bo‘yida soyasi quyuq ikki 
ko‘rkam sh o tu t bor. Domlam sh o g ird larg a shu tu t- 
lar tag iga ko‘chishni b u y u rad i. To‘polon k o 'ta rib
bo‘y ra la rn i, dom lam ning eski k o 'rp ach asi va ta q ir 
po‘stag in i olib, tu tla r tagiga ko‘cham iz.
T u t pisha boshlagan, b itta -y a rim ta tu sh ib tu- 
radi.
130

---

— Bolalar! K o‘rin g la r, bo‘y ra ju d a titilib ketib- 
di. B ir so‘lkavoy boylarga, yarim so‘lkavoydan 
kam bag‘allarga! — deydi domlam q a t’iy buyruq 
bilan.
A k sariy at bolalar, dadam larga pul tu sh g an d a 
olib kelam an, deb h a r kun v a ’da q iladilar. Ayniqsa 
kam bag‘a llar bo‘yra puli deganda juda x afa bo‘lib, 
tash v ish g a tu sh ad ilar.
Issiq baland. D arax tlarn in g yaproqlari qim ir 
etm aydi. Goho b izlar issiqdan, o ‘qishdan toliqib, 
uyqu bosib, jin d ay tin ib qolamiz. Shunda domlam 
to ’satd an q arsillatib savab ketad i ham m am izni.
— T aqsir, uch kundan buyon A li kelm aydi, 
d arag i yo‘q. Ijo zat bersangiz, uyiga borsam , — 
so‘raydi ta ’zim qilib A ’zam.
Domlam A ’zam ga yomon b ir xo‘m rayadi va 
jerk ib deydi:
— 0 ‘tir! Q‘qi sabog‘in g ni. — Keyin m enga va 
o‘n besh yoshlardagi ikki baquvvat shogirdga 
buyuradi: — Topib kelin g lar badbaxtni!
Sevinib yugurgancha ketam iz uchovim iz ham.
A lining uyi J a rk o ‘chada.
— A ssalom u alaykum ! — deymiz A lining onasi- 
ga. — A li qani? Izlab keldik.
— K eldinglarm i? — deydi sevinib onasi. — U 
dilozor n arig i hovlida a rg ‘imchoq uchib o ‘tirip ti. 
Sekin boringlar-da, tappa ushlanglar!
Oyoq uchida, b itta -b itta yu rib boram iz. Haqi- 
q atan A li a rg ‘imchoq uchmoqda. Bir chetda gulzor 
oralab, ik k ita chiroyli qiz gul te rib yuribdi.
A rg ‘imchoq q ay rag ‘ochga solingan. A li vaqti 
x ush, ju d a berilib a rg ‘imchoqda uchmoqda.
To‘satd an bosamiz A lini. A lining ran g i quv 
o ‘chadi, o ‘zini a r g ‘im choqdan yerga tashlaydi. 
S herigim izning b iri A lining qo‘llarin i orqasiga 
qayiradi.
— Tez yur! G‘irin g desang — chalpak q i­
lam iz, — deydi do‘q qilib.
Q izlar hayron bo‘lib, dam A liga, dam bizga 
qarab, qotib qolishadi.
131

---

Bola b ir siltab A lining qo‘lla rin i qo‘yib yubo­
radi.
— Qani y u r, jild in g n i ol! — deym an men.
A li b ir daqiqa q a ltira b , jim tu ra d i. Keyin, 
qovog‘i soliq, yerdan ko‘zini uzm ay deydi:
— Domlam badjahl, u ra d i... B uguncha teg- 
m anglar menga, e rta g a o ‘zim boram an, — yalinadi 
bizlarga.
— Y u r, o ‘rto q , o ‘qish oson em as, quduqni igna 
bilan qazish degan gap, — deydi bolalarn in g biri 
yum shoq tovush bilan, — lekin o ‘qishni tashlam a, 
keyin achinasan.
O lifta qo‘shni qizlar qovoqlari soliq, xom ush 
holda uyga kirib ketishadi. A li bo‘shashib, jild in i 
b o ‘yn ig a osadi-da, oldim izga tu s h a d i. Ammo 
ko‘chada b ir yiqilgan devor oldiga yetganda Ali 
qochib ketadi. Duv etib, uchovim iz ham quva 
ketam iz. Ali p astak k in a devordan oshib ikkinchi 
b ir hovliga o ‘zini u rad i, undan narvon bilan tom ga 
chiqib ketadi.
— Tomga qochsang oyog‘ingdan, yerga kirsan g
qulog‘ingdan tortam iz!
— Qochib q u tu la olmaysan! — deydi k a tta ro q
shogird.
U chovimiz ham n arvonga o‘rm alaym iz. Ali 
tom ning u chetidan bu chetiga qochadi, lekin iloji 
yo‘q. Biz quvlaym iz. A x ir tu tib , narvonga sur- 
gaymiz. A lining nafasi ichiga tiq ilg an , en tik kan .
— Q o'yvoringlar, o‘zim tu sh am an . X o‘p, m ak­
tabga boram an, — deydi Ali.
Men va sh o g ird lar x o ‘m rayib, A lining qoTini 
q o ‘yib yu b o ram iz. B irdan A li o rq a tom onga 
ir g ‘iydi. Tom ning n arig i tom oni pastak ekan. Ali 
o ‘zini yerga tashlaydi.
— Qochdi, qochdi! — qichqiram an ko ‘zlarim ni 
A lidan uzm asdan.
B o lalar 
tom d an
i r g ‘ib, 
quva 
k e tish a d i. 
N arvondan yum alaganday tu sh ib , men ham yugu- 
ram an. A li o‘qday chopadi. Lekin bolalar ham «hap 
sanim i» 
deb 
q u v la sh a d i. 
A li 
t o ‘p p a -to ‘g ‘ri
132

---

S hay xan to h u rg a qarab ketadi. Biz orqasidan yugu- 
ram iz. H a r b ir duch kelgan odam hayron bo‘lib, 
orqam izdan qarab qoladi. H am m am izning nafa- 
sim iz o‘pkam izga tiq ilgan , charchagan, chanqa- 
ganm iz.
A x ir A lini tu tam iz. Qo‘llarin i orqasiga qayirib, 
o‘zining belbog‘i bilan m ahkam bog‘laymiz-da, 
so‘kib, urib m aktabga surgaym iz.
— Yo‘q, bormayman! — deydi A li oyoqlarini 
tirab .
U q alt-q alt titra y d i. Do‘q qilam iz, yalinam iz — 
bo‘lm aydi. Keyin ikki bola ikki qo‘ltig ‘ida, orqasi- 
da men, itarm alab , surgab jo ‘naym iz.
Ali baqirib yig ‘lab, depsinib qo‘llarim izn i tish- 
laydi. B aqqollar, qassoblar kulishadi.
— M aktabdan qochdimi? Jazo si, surganglar!
O qm achitga y etg an d a A li y ig ‘lab, yalinadi.
Indam aym iz, surgab m aktabga olib kiram iz. Ucho- 
vim iz bir-b irim izn ing so‘zlarim izni bo‘lib, b a ’zan 
uchovimiz ham bird an ham m asini dom laga so‘zlab 
beram iz. A lining ko‘zlari yerga qadalgan, qovog‘i 
soliq, q a ltira b tu rib d i. Qo‘lla rin i bo‘shatib yubo- 
ram iz. Domlam lab larin i q a ttiq qim tib, qam chini 
ko‘ta ra d i. Uchovimiz b irga yalinam iz.
— Tavba qildi, ta q sir, endi qochmaydi. B izlarga 
ko ‘p v a ’da qildi, sira qochm aydi. Jo n taqsir!..
Domlam a sta q am ch isin i k o ‘rpach a ta g ig a
qo‘yadi.
— 0 ‘tir , o ‘tir! — qichqiradi xo‘mrayib.
Ali holsiz b ir oqarib, b ir qizarib, tap p a yerga 
o‘tirad i-d a, kitobini ochadi.
To‘p o ta r chog‘i. Men A ’zam ning yoniga o‘tirib
kitobim ni ocham an. A lini tu tib kelish voqeasini 
A ’zamga b a tafsil asta-sekin sh iv irlab hikoya qil- 
moqchi boTsam, domlam y a lt etib o‘qrayadi.
— 0 ‘qi!
133

---

* * *
H ar kun m aktabdan q a y tar ekanm an, birro v
ко‘rib chiqay deb, bobomning do ‘koniga kiram an. 
X alfalar, sh o g ird lar issiqdan kuyib, te r quyib ish- 
lab o‘tira d ila r. B ir kun m aktabdan q ayta tu rib
yana bobomnikiga kiram an. Bobom nam ozga k e t­
gan ekan, d arro v charm dan x atch o ‘p, bizbizak kesa 
b oshlaym an. 
B izbizakni g ‘iz -g ‘iz o ‘ynaym an. 
B irdan bobom kelib meni koyiydi:
— E-e, bu nim a qilganing uvol-ku axir! — ran- 
jig an tovush bilan gap irad i. — 0 ‘zing yaxshisanu, 
lekin sho‘xsanda, tentak!
M ahallada m ahsido‘z ko‘p. Bobom m enga ish 
b u y u rib , 
sh ira ch , 
shon 
olib 
kelg an i 
u sta
o ‘rto g ‘inikiga yuboradi. Q ing‘ir-qiyshiq ko‘chalar- 
dan yuguram an. U stan ing uyi xiyla uzoq. X alfa, 
sh o g ird la r bilan ish tik ib o ‘tira rd i. U stan in g
ta sh q a ri hovlisida qaychirayhon, sadarayhon, gul- 
to jix o ‘ro zlar yashnab tu rib d i. A yniqsa g u lx ay rilar 
ko‘p. H azillashib, meni biroz gapga tu ta d i.
— Shonim yo‘q, o‘g ‘il, ajin a o‘g ‘irlab ketd i, — 
b irp a s su k u td a n so ‘ng, — lekin q u rb aq ad an
ko‘p... — deydi.
J u d a jahlim chiqadi. M ahallam izda ham m aning 
laqabi bor, laqabni yaxshi k o 'ra d ila r. Lekin bobom- 
ni «qurbaqa» desalar, jahlim chiqib ketadi. Zerikib 
o ‘tirg a n x a lfa lar mayna qilishni yaxshi ko‘rish ad i. 
Ozgina tam ak in i sersoqol, g ‘ilay, tili chuchuk, 
q arig in a xalfa k a ftid a yaxshilab ezadi va chilim ga 
solib tu ta d i.
— Tatib ko‘r, akasi, kayf qilasan! — deydi 
m enga.
Yo‘q deganim ga qo‘ym asdan og ‘zimga tiqadi. 
Men tortm asim d an ilg ari chilim ning orqa teshigi- 
dan puflab yuboradi-da, og‘zim ni zah ar suvga 
to ‘ld irad i, ichim ga suv k etadi, o‘qchib-o‘qchib 
yo‘talam an . X alfani so‘kam an. H am m asi kulgidan 
qotib qoladi.
Shonni va sh irach n i olgan zamon, tu r a ju fta k n i 
ro stla y m a n . 
Lekin 
hov lig a 
chiqib 
olgach:
134

---

«Bo‘rdoqi!» deb so‘kib qochaman. U sta yolg‘onda- 
kam po‘pisa qilib, shogirdlariga:
— U shla, ushla, chu rv aq an i ushla! — deb kulib 
qoladi orqam dan.
* * *
Bobomning osh nalari, m ahalla ahlidan b itta- 
y arim tasi zerikib, h a r kun unin g oldiga kiradi. 
0 ‘tg an -k etg an d an gaplashib, erm ak qilib o ‘tirad i- 
lar. Bobomning m adrasada o‘qigan b ir oshnasi bor. 
Sav latli, soqoli kalta, ko‘zlari aqlli, boshida yangi 
do‘ppi, ozoda kiyingan, ellikdan oshgan va b u tu n
u m r uylanm ay toq o ‘tg a n kishi. A hyonda b ir kelib 
uzoq suhbatlashadi.
— T aqsir, o‘tg an voqealardan b ir hikoya qi- 
ling, — deydi bobom.
U Q ashqardagi Yoqubbek haqida ajoyib sargu- 
zash tla rd a n , X itoy voqealaridan ib ra tli so‘zlar 
bilan uzoq gapirib ketadi.
Men hayron boTib, jim o‘tirib tinglaym an. 
E sh itg an gaplarim ning m ag‘zini chaqam an o‘zim- 
cha.
— T aqsir, X udoyorxon o ‘ris poshshosiga a sir 
tu sh g an , esh itish im g a qaraganda x o tin larin i shahri 
T u rk isto n g a tash lab ketgan. Lekin M akkaga ket- 
ganm ish. G apiring, ta q sir, nim a boTgan? M akkaga 
ketganm i yo hanuz a sir o ‘tirip tim i? — so‘raydi 
bobom ijikilab.
Chol vazm inlik bilan, shoshm asdan gapni uzoq- 
dan boshlaydi. V oqealarni b irm a-b ir g ap irad i. 
So‘zni ta rix d a n olib keladi. P o d sh o hlard an , xon- 
lar-u beklardan, Tem ur zam onidagi tu rli voqealar­
dan, m ash h u r sa rk a rd a la r haqidagi qiziq gaplardan 
xo ‘p gap irad i. Keyin X udoyorxonga o‘tadi.
— Ammo X udoyorxon fisq-fasoddan in qurgan, 
ay sh -ish ratg a botgan ko‘r, zolim xon edi. H aytovur 
daf boTdi, — deydi chol.
— H am m asi b ir go ‘r. Poshsho ham zolim likda 
qolishm aydi, — deydi bobom.
135

---

— Ha, ham m asi b ir go‘r. Odil b ir podshoyi olam 
kerak, — deydi biroz su k u td an keyin chol.
Men b ir chetda, bobom ning orqasida jim o‘tirib
tinglaym an. K etgandan keyin bobomdan:
— Qachon keladi bu oshnangiz? — deb so‘rab 
olaman.
— Keladi ta g ‘in, yanagi h a fta payshanba kuni 
keladi, o‘g ‘lim! Bu kishi Q ashqarda ko ‘p yashagan, 
asli tosh k en tlik . K o‘p m ulla, asl y ig it. T arix n i suv- 
day biladi, — m aqtaydi uni bobom.
* * *
O qm achitda, bobomning eshigi oldida g ‘ild irak
o ‘ynab yuram an. Bu o‘yinni yaxshi ko‘ram an. 
O qm achit bilan B alandm achit o‘rta sid a yugurga- 
nim -yugurgan. Men tu p ro q n i yengilgina to ‘zg‘itib 
borm oqdam an. T V satdan otda m irshab kelib qola­
di. M o'ylovi u zun, soqoli k alta, qilich taqqan, 
popoq kiygan, nihoyat badjahl, zolim kishi. Bobom­
ning yon qo‘sh n isi u. M ahalla un d an ju d a qo‘rqadi. 
Hamma yalinib kun ko‘radi.
O tini yonim da taqqa to ‘x ta tib baqiradi:
— N im aga chang b u rq itib y u rib sa n ? O tni 
cho‘chitib yubording, ablah!
Q altirab ketam an.
— A ssalom u alaykum! — deyman shoshib. — 
S hunday... o‘zim o ‘ynab y u rg an ed im ... T aq sir...
M irshab indam aydi. Bobomning eshigini taq-taq
u rad i qamchi bilan:
— So‘fi! Bu yoqqa qarang!
Bobom ichkaridan qoqila-suqila yu g u rib ch i­
qadi.
— Assalom! — deydi qo‘lini qovu sh tirib . — 
N im a gap o‘zi, taq sir? — so ‘ray d i bobom dam m ir- 
shabga, dam m enga qarab.
— K im ning bolasi? — so‘ray d i d a g ‘allik bilan 
m irshab, m eni qam chisi bilan ko‘rsatib .
— T aqsir, m ening bolam, bilasiz-ku o‘zingiz. 
T entak ju d a sho‘x, lekin m a’qulgina bola, — deydi 
kulib bobom.
136

---

M irshab m eni ju d a yaxshi biladi, jo ‘rtta g a
qilayotgan d a g ‘d a g ‘asi. M enga qarab b ir yomon 
x o ‘m rayib qo‘yadi.
— N im aga ko‘chani changitib y u rip ti, xo‘sh? — 
deydi bobomga o‘d a g ‘aylab. — Ot hu rk ib ketdi. 
Lekin, so ‘fi aka, bu gal kechirdim . Jazo sin i toza 
b erard im u , ayadim te n ta k n i. Bola sizniki, adabini 
berib qo‘ying o ‘zingiz. Podshoyi olam ning d avri bu 
davr! T artib-intizom qani? — o ‘qrayadi bobomga 
va og‘ziga b ir k a ft nos tashlaydi.
Bobom m enga po‘pisa qilgan bo‘ladi, keyin mir- 
shabga:
— Bola-da, bo la... — deydi yalingan tovush 
bilan. — Yosh-da, yosh, kechiring, am akisi.
J u d a jahlim chiqqan, lekin ilojim yo‘q, jim tu ra- 
m an. M irshab indam aydi, o‘z eshigi oldida sekin 
otd an tu sh ad i-d a, qovog‘i soliq holda «Haromi, 
ch u h -еу!» deb o tin i b ir tu rta d i, ot boyoqish mir- 
sh ab n in g oldiga tu s h ib hov lig a k irib k etad i. 
M irshab k o ‘zim izdan yo‘qolgandan keyin bobom 
bechora qo‘lim ni ushlab uyga yetaklaydi.
— Yur! — deydi m enga qarab.
D o‘k o nga 
k ira m iz . 
X a lfa la r, 
sh o g ird la r, 
to g ‘alarim so‘rashadi:
— Nim a bo‘ldi, nim a gap o ‘zi?
Bobom tu s h u n tira d i ularg a.
— M irsh ab n i pichoq b ilan tilim -tilim qil- 
sam!.. — xunob bo‘lib gap irad i b ir shogird.
— Zolim lar bisyor, o g 'ay n i, olloga sig ‘in, — 
deydi q ari xalfa.
Bobom m enga qarab t a ’kidlaydi.
— B adbaxt zolim u. Ilojim iz yo‘q-da, — deydi 
o ‘rn ig a o‘tirib . — Qachonki unga duch kelsang 
«Assalom!» degin. Zinhor-zinhor! Zolimdan qoch, 
uzoq y u r...
Jah lim chiqadi. C hurq etm aym an. A llaqanday 
xayollar ichida G ovkushga — uyga jo ‘naym an.
137

---

* * *
Buvim ayvonda, ko ‘zoynak taqib erm ak uchun 
allanim ani yamab o‘tirib d i. Boshida yengilgina 
peshonabog*.
Ayvonda g ‘u v -g ‘uv p ashsh alar. Buvim boyoqish 
x ira pashshalardan bezor. 0 ‘zicha a sta qandaydir 
b ir qo‘shiqni aytm oqda. O xir peshin. Jah an n am
issig ‘i.
— A ssalom u alaykum! — deb bird an eshikdan 
M uslim to g ‘a kirib keladi.
— K eling-keling, — deydi buvim va ko‘zoy- 
nagini ehtiyotlab olib tokchaga qo‘yadi-da, yamoq- 
larin i y ig ‘ish tirad i.
Oyim bilan opam d arro v o‘rin la rid a n tu rib
salom b e ra d ila r. K eyin onam hovliga tu sh ib , 
sam ovarga unnaydi.
— Qalay, bardam m isiz? — so ‘rash ad i Muslim 
to g ‘a ko‘rpachaga joylashib o ‘tirib .
— X udoga shukur! — deydi buvim va fo tih a 
o ‘qigandan keyin uzundan uzoq so ‘rash a boshlay­
di, — X ayrinisobonu eson-omonmi? Kelin yaxshi 
y u rip tim i? Oy-kuni y aq in lash g an d ir?..
M uslim to g ‘an in g u s tid a u zu n keng y a x ta k , 
eskigina to ‘n, odatdagi yag ‘ir do‘ppisi. U novcha- 
dan kelgan, to ‘rva soqol, qoshlari o ‘siq. K ir oyoq- 
larid a qishin-yozin birda k attak o n s a g ‘ri kavush.
M uslim to g ‘an in g ham ho v lisi G ovkushda, 
xuddi ara v ala r tu ra d ig a n keng m aydonchaning 
o ‘zida. H ovlisi k a tta , uy lari pastg in a. A riq bo‘yida 
ham isha, h a r yoz ik k ita jay d ari a tirg u l, pastda 
nam ozshom gul, g u lto jix o ‘roz, sadarayhon о ‘sib 
tu ra d i. B ular kech kuzgacha ochilgani-ochilgan.
Men to g ‘an in g hovlisiga tez-tez kirib tu ram an . 
Buvim ning otasidan qolgan joy. X ayriniso opoq 
oyim ko‘ksov. Doim ko‘rpa-yostiqda. T ashqarida 
keng maydon. Bir tu p yayrab o‘sgan, ser ko‘lanka, 
qirm izak olma bor. H ar yil boshini yeb meva qila­
di, lekin q u rtli. Men k u niga boram an. Qo‘ynim ni 
to ‘latib olib kelam an.
Hovlim izda uzum yo‘q, sh afto li yo‘q, hech vaqo
138

---

yo‘q. M aydonning b ir chetida otxonaga yaqin b ir 
t u t bor. P ish g an d a u tu td a n tushm aym an. To‘yib- 
to ‘yib yeym an. D arax td an tu sh g and an keyin, o‘t 
yulib, otxonada q an tarilib tu rg a n bechora otga 
beram an.
M uslim to g ‘a chakkasidan so‘lg ‘in rayhonni olib 
K arom at opam ga u zatad i. Opam yengil tabassum
bilan rayhonni oladi.
— H idla, ch iro g ‘im , rayhon. J a n n a td a n chiq­
qan, — deydi M uslim to g ‘a kulib.
— Qalay ish larin g iz? Z arkentdan qachon keldin- 
giz? — so‘ray d i buvim .
— T irikchilik g ‘am ida am al-taqal qilib yurib- 
m izda. Ikki kun bo‘ldi sh ah arg a tu sh g an im g a, — 
deydi to g ‘a soqolini silab.
U Z arkentda baqqolchilik qiladi. Do‘konida ip- 
ignadan to rtib sum ak-tuvakka q ad ar ik ir-ch ik ir 
n a rsala r borm ish. Shaloq b ir arav asi, qoq suyak 
yag ‘ir o ti bor. O ti aslo arpa ko‘rm aydi, ham isha 
chaynagani nuqul xashak va xazon. Tog‘a o ‘lguday 
q a ttiq , xasis. Shu fe ’li bilan ham m aga m ashhur 
ham m asxara.
Buvim o‘tgan -ketg an gaplardan keyin o‘zining 
h a sra tin i boshlaydi:
— Y etti oy bo‘ladi, Toshning d aragi yo‘q. 
G uruch yo‘q, mosh yo‘q, xum larnin g ta g i ko‘rinib 
qoldi. Ozgina b u g ‘doy bor, xolos. K elin bilan 
nevara jiyak tik ib , dekchani qaynatib o‘tirish ip ti. 
H a r zamonda Tosh uch so ‘m, to ‘r t so‘m yuborib 
qo‘yadi. M uslim jon, h asratim ko‘p, dardim k o ‘p.
— X afa boTm ang, sab r qiling. Toshning picha 
q arzi bor-da, q u tu lib olsin, tin ch ib qolasiz. Tosh 
qo‘li ochiq, saxiy odam ... — deydi boshini qimir- 
latib to g ‘a.
— Ilohim , b a ra k a to p sin , orqam da qolsin, 
b olalarini o ‘zi boqsin, — deb kam pir y ig ‘i aralash 
duo qila boshlaydi.
Ikk o v lari ezm alashib uzoq su h b atlash ish ad i. 
Tog‘a xotin id an gap ochib, zorlanadi:
— H am isha kasalm and. OTdim unin g kasalidan.
139

---

0 ‘ziyam cho‘p bo‘ldi. Dam ko‘chiriq deydi, dam 
folbin deydi... G‘av g ‘o ko‘p-da... E y ... — deydi 
qo‘iin i siltab.
— Kelin yaxshi ayol. 0 ‘g ‘il-q izlarin i boqaman 
deb ado bo‘ldi. Y axshilik qiling, yaxshi gapiring. 
K asali og‘ir. M uslim jon, saxiy bo‘ling, zinhor tor- 
lik qilm ang...
Oyim shaqirlab qaynab tu rg a n sam ovarni olib 
keladi. D asturxon yoyilgandan keyin kam pir non, 
qand, mayiz qo‘yadi. G an g u r-g u n gu r su h b at ustid a 
xo‘p m iriqib choy ichishadi.
— Qani, fo tih a bering, am m a, — deydi to g ‘a 
so‘zlarn i salmoqlab. — E rtag a hovliga boring. 
B ozordan 
kallapocha 
olib 
k elam an. 
Y axshi 
ko‘ram an, ju d a xush ko‘ram an kallani. Y axshi 
taom -da o ‘zi. H asip ham solsak chakki bo‘lm asdi, 
lekin a tta n g , qim m atroq. K o‘ram iz, mabodo arzon- 
roq uchrab qolsa, olib kelam iz, — deydi Muslim 
to g ‘a gapni dargum on qilib.
K am pir iljayibgina javob beradi:
— X o‘p, e rta g a boram an. Zerikdim , m ayli, 
roh atlan ib kelam an.
M uslim to g ‘a tem ird ay q a ttiq , zil kavushlarini 
kiyib, xayrlashadi.
U ning qorasi yo‘qolgandan keyin onam va opam 
qotib -qo tib , to g ‘adan ro sa k u lish a d i. B uvim
M uslim to g ‘an in g b u tu n fe ’l-atvorini yaxshi biladi, 
lekin juda yaxshi ko‘rg an id an , birov m asx ara qil- 
guday bo‘lsa, d arro v yoqlashga urin ad i.
— P ishiq , p u x ta odam. B ug‘doyni, guruch n i 
vaqtida, arzon n arx bilan topib olsa yomonmi? Igna 
bilan quduq qaziganday, m ing azob-uqubat bilan 
topgan dav latin i sham olga sovursinm i?!
Men kulib deyman:
— Tog‘am yax sh i, lekin qurum soq. O tlari 
antiqa, aravasi o‘lg u r charxpalak. Oqchasi xum- 
chada. Oyog‘ida alm isoqdan qolgan s a g ‘ri kavush. 
B oshida y a g ‘i r d o ‘pp i, egn id a bo ‘z k o ‘ylak. 
Toshdek q a ttiq , ziqna kishi.
Buvim q a rg ‘aydi. Men ko‘chaga qochaman.
140

---