Qimmatli qog‘ozlarning moxiyati va tasnifi

5-MAVZU. QIMMATLI QOG'OZLAR BOZORI
1. Qimmatli qog’ozlar va ularning turlari
2. Qimmatli qog’ozlar bozori va tarkibi

Qimmatli qog‘ozlarning moxiyati va tasnifi

O‘zbekiston Respublikasining qimmatli qog‘ozlar bozori modeli tamoyillariga asoslangan ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tish mamlakat iqtisodiy rivojlanish strategiyasining yaxlit ekanligi xozirgi kundagi xaqiqatdir. O‘zbekiston Respublikasida qimmatli qog‘ozlar bozori bozor iqtisodiyoti tizimining moliyaviy mexanizmi bo‘lib axoli va xo‘jalik sub’ektlarini vaqtincha bo‘sh mablag‘larining aylanishiga keng imkoniyatlar yaratadi. Jumladan, qimmatli qog‘ozlarning har bir egalari u fuqaro yoki yuridik shaxs bo‘lishidan qat’iy nazar tadbirkorlar harakatiga taaluqli shaxs bo‘lib qoladi. Ushbu bozorga kirishda motivatsiya mexanizmlari, turtkilari bo‘lib iqtisodiy o‘zgarishlar, siyosiy masalalarning xal qilinishi, qimmatli qog‘ozlarning kurs qiymati dinamikasi, tijorat banklarini fondlarining miqdori, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha taklif etilayotgan foydaning miqdorlari xizmat qiladi.

O‘zbekiston Respublikasining 2008 yil 27 iyunda qabul qilingan «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi Qonuni 3 – moddasiga muvofiq, «Qimmatli qog‘ozlar –hujjatlar bo‘lib, ular bu hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi o‘rtasidagi mulkiy xuquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, dividendlar yoki foizlar tarzida daromad to‘lashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan xuquqlarni boshqa shaxslarga o‘tkazish imkoniyatini nazarda tutadi. Qimmatli qog‘ozlarni qiymati O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasida ifodalanadi».¹ Biz yuqorida ta’kidlab o‘tgan Qonunga asosan O‘zbekiston Respublikasi xududida quyidagi qimmatli qog‘ozlar amal qilishi ko‘zda tutilgan:

1. 
   Aksiyalar;
   
2. 
   Obligatsiyalar;
   
3. 
   G‘azna majburiyatlari;
   
4. 
   Depozit sertifikatlari;
   
5. 
   Veksel;
   
6. 
   Qimmatli qog‘ozlarning hosilalari (opsion, fyuchers).
   

Qimmatli qog‘ozlar – blankalar, sertifikatlar shaklida yoki depozitariyning hisobga olish registrlaridagi yozuvlar tarzida hujjatsiz bo‘lishi mumkin va hisob-kitobni amalga oshirishda, shuningdek kreditlar bo‘yicha garov sifatida foydalanishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida ixtiyoriylik asosida tarqatiladi.
Kiritilgan ulush shaklidan qat’iy nazar, qimmatli qog‘ozlarning qiymati O‘zbekiston Respublikasi milliy pul birligi «so‘m»da, ularni chiqarish shartlarida nazarda tutilgan xollarda esa – chet el
valyutasida (aksiyalar bo‘yicha – mulkni o‘tkazib berish yo‘li bilan ham) ifodalanadi va to‘lanadi.
Mamlakatimiz xududida muomalaga chiqarilishi mumkin bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarni mulkchilikka munosabatiga (ulushli), qarz munosabatiga qarab va qimmatli qog‘ozlarning hosilalariga bo‘lish mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, qimmatli qog‘ozlar ichida faqatgina aksiyalar ulushli qimmatli qog‘ozlarning tarkibiga kiradi. Uning qolgan turlari hisoblangan obligatsiyalar, g‘azna majburiyatlari, depozit sertifikatlari va veksel qarz majburiyatli qimmatli qog‘ozlar tarkibiga kiradi. Qimmatli qog‘ozlarning hosilalariga esa opsion, fyuchers va varrant kiradi. Biz bu tasnifni mazkur o‘quv qo‘llanmamizni quyidagi rasmsida ko‘rishimiz mumkin.
1 rasm