Qazoqova dilnoza vali qizi 2-sinf o’quvchilarida milliy qadriyatlarni tarbiyalashda xalq og’zaki ijodining ahamiyati” r e j a: kirish

II.3. O’qish darsligidagi ertaklar va ularning ahamiyati. Boshlang’ich sinf o’qish darsligida xalq og’zaki ijodi uchun umumiy soatdan 28 soat ajratilgan. Bo’limga xalqimizning ming yillar mobaynida yaratilgan sehrli- fantastik ertaklar, xalq dardi, istak - xohishi, orzu-umidlari ifodalangan qo’shiqlari, bolalarning quvnoq o’yin-qo’shiqlari, hozirjavoblik, topqirlikni ifoda etadigan topishmoqlar xalqning hayotiy xulosasi tarzida yuzaga kelgan purhikmat maqsadlar sehr-jozibaga yo’g’rilgan rivoyatlar kiritilgan. Darslikda berilgan ertaklarning har biri bir olam mazmunni qamrab olgan bo’lib, ular orqali turli hayotiy-falsafiy g’oyalar ilgari suriladi.
Xalqimizda ”Ertaklar-yaxshilikka yetaklar” degan naqlni bejizga aytishmagan. 4-sinf darsligida o’zbek hamda jahon adabiyotiga oid bo’lgan 17 ta ertak kiritilgan. Ertaklarni birin-ketin tahlil qilamiz. Ushbu ertaklarning har qaysisida turlicha hayot falsafalari o’z aksini topgan. Ya’ni, ularning birida yolg’onchilik, ikkiyuzlamachilik kabi fazilatlar qoralansa, yana birida mehntsevarlik, ahillilik, do’stlik, ota-onaga, el-yurtga sadoqatni tarannum etuvchi g’oyalar o’z ifodasini topadi. Yoshlarni komil inson qilib tarbiyalash, mehnatsevar, vatanparvarlik tuyg’usni shakllantiruvchi eng muhim manbaa- bu ertaklar sanaladi. Endi darslikdagi ertaklar tahlili bilan tanishib chiqsak. ,,Chaqimchiga mukofot” ertagida asosan qoralanadigan xususiyat bu chaqimchilik bo’lib, ushbu ertakda podshoh hamda ukasi o’rtasida gap tashuvchi, chaqimchi o’lim jazosiga mahkum etiladi. Ertak sarlavhasidagi mukofot qo’shtirnoq ichida aytiladi, ya’ni uning yomon illatlaridan bo’lgan yolg’onchiligi o’z boshini yeydi. Ushbu ertak orqali o’z o’quvchilarni chaqimchilik qilmaslikka, o’zgalarning gapini tashimaslikka undash uning oxir oqibati salbiy oqibatlarga olib kelishi hamda doim tiliga ehtiyot bo’lib so’zlashini uqtiradi. Sirni fosh qilishdan, chaqimchilikdan yomonroq gunoh yo’qdir. Chaqimchi yaxshilik qilgan bo’lsa ham endi taxtga o’tirgan shoh tomonidan quyidagi so’zlarni eshitish mumkin. ”Akam senga ishonib sirini aytdi, sen xiyonat qilib, sirini fosh qilding, menga kelib chaqding. Akamga vafo qilmagan odam menga vafo qilarmidi? Ana endi chaqimchiliging jazosini tort”, - deb dorga ostirdi. O’ylamay qilingan xato kamchilik tufayli o’z boshini o’zi yeydi. Shu ertakni mazmunini yorituvchi ”Oldiga kelganini yemoq molning ishi, og’ziga kelganini demoq nodonning ishi ” maqolni keltirish o’rinli.
”Ikki saxiy” ertagi muallifi Murod Xidir tomonidan keltirilgan bo’lib, ushbu erak orqali saxiylik, hotamiylik, ko’ngli ochiqlik kabi insoniy sifatlar ulug’lanadi. Ertakda bir saxiy odam g’oyat hotamligi va dovyurakligi bilan hammani lol qoldiradi. Ertakdagi kishi saxiy bo’lish bir qatorda hojatmand ham bo’ladi. Uning qishloq ahliga aytadigan yagona so’zi bu ”Meni duo qilinglar, bas” der ekan. Ertakdagi shaxs, saxiyligi, rostgo’yligi, mehnatsevarligi uchun qishloq ahlining mehrini qozonadi. Ertakda 2 ta saxiy obrazi ko’zga tashlanadi. Bular birinchi va ikkinchi saxiy deb yuritiladi. Bunda birinchi saxiy qilgan yaxshilik, saxiyliklarini hisob-kitobini olib bormas ekan. Ikkinchi saxiyning tosh-u tarozisi bor. Tarozining bir pallasiga o’zi ulashgan narsani, ikkinchi pallasiga savobdan qadoqab olgan toshini qo’yadi. Shu bilan orani ochiq qiadi. Lekin uning hojatmanddan undirgan, ya’ni so’rab olgan duolari esa faqat foydaga qoladi. Bundan ko’rinib turibdiki, ikki saxiy ham o’z nomlari bilan saxiy, lekin ikkinchi saxiyning xatti-harakatlaridan xalq norozi. Bundan ko’rinadiki, yaxshilik qilsang, unut. Birovga biron foydani ko’zlab yordam berish niyatidan qayting. Chunki, bu hatti-harakatlaringiz ta’magirlikka kiradi. ”Nuqul savobni ko’zlab qilingan xayrli ish ta’magirlikka kiradi, duoni so’rab olish esa tilanchilik bilan barobar”. ”Davlat” ertagi qadim zamondagi xonadonlarning birida bo’lib o’tgan voqea asosida qurilgan. Ertakdan ko’zlangan asosiy maqsad hamjihat bo’lib yashash, oilaviy tinchlik, mehnatsevarlik, ahil bo’lib yashash, ota-onaning hurmatini o’z o’rniga qo’yish kabi go’zal insoniy fazilatlar ulug’lanadi. Ya’ni tinchlik, totuvlik, mehnatsevarlik bor joyda davlat bo’larmish ishonmaysizmi, to’g’risi, uning o’zi shunday deydi: ”Bobo men hech qayerga ketmayman. Shu yerda qolaman, men xursand bo’lib, ahil yashaydigan xonadonni yaxshi ko’raman. Inoqlik qayerda bo’lsa men ham o’sha yerdaman!” – deb so’zini tugatdi. Bundan ayon bo’ladiki tinch, totuv oilada davlat doim hozir-u nozir bo’larmish. Oilalardagi tinchlik, o’zaro hurmat, mehr-oqibatli bo’lish eng go’zal fazilatdir. Bolalarni yoshlikdan mehribon qilib voyaga yetkazishda oilaviy o’rni katta. Bola oilada qanday muhitda o’sgan bo’lsa kelajakda ham xuddi shunday hayot boshlaydi. Ya`ni ”Qush inida ko’rganini qiladi”. O’zbek xalqi azal-azaldan bolajon xalq, lekin bolani yoshligidan haddan tashqari erkalatish, taltaytirish, keyinchalik uning ishyoqmas, dangasa bo’lishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun yoshlikda bola tarbiyasiga e’tibor qaratish lozim. Chunki, tug’ilganidan boshlab voyaga yetganiga qadar nazoratsiz qoldirish tavsiya etilmaydi.
”Ilm afzal” ertagi orqali ifoda etiladigan asosiy ma’no va mazmun ismning ulig’lanishi, ilm baxt kaliti ekanligi yana bir o’z tasdig’ini topadi. Ertakda chol uning sakkiz o’g’li va bir nafar qizi ishtirok etib, chol qarigan, lekin kuchli bilim egasi olim bo’lib, lekin uning sakkiz o’g’li ham mehnat qilishni, ilm o’rganishni xohlamaydilar. Lekin cholning qizi dono. Tadbirli bo’lib, akalarini qanday qilib o’g’illarini mehnat qilishga undashni uddasidan chiqadi. Ertak orqli o’quvchilarni ilm o’rganishga, mehnat qilishga o’rgatish g’oyasi yotadi. Xalqimiz ta’biri bilan aytadigan bo’lsak ”Mehnatdan kelsa boylik, turmush bo’lar chiroylik”. Qiz yosh bo’lishiga qaramay hayot falsafalarini to’la anglab bo’lgan. Ya’ni ilmsiz, mehnat qilmay hech narsaga erishib bo’lmaydi. Ota o’g’illaridan davlat afzalmi yoki ilm deganda ularning bari bir ovozda davlat deydi. Lekin davlat bugun bo’lsa ertaga yo’q bo’lishi mumkin. Ular shuni anglamagan holda javob beradilar. Ilm tuganmas boylik. Uni qancha ishlataversangiz yana shunchalik ko’payib boraveradi. Shuning uchun bo’lsa kerak, hadisi shariflardan ”Beshikdan qabrgacha ilm izla” deyilgan. O’quvchilarga ilmning qudrati hamda afzalliklarini uqtirish maqsadida ushbu ertak keltirilgan. ”Ko’zacha bilan tulki” ertagida asosiy qahramon obrazida uch narsa ko’zga tashlanadi. Bo’ri deganda ko’z oldimizga ochko’z yirtqich maxluq, ko’zlari yonib turuvchi hayvon kelsa, tulkida esa ayyor, doim yon-atrofdagilarni laqillatib yuruvchi aldoqchi jonivor keladi. Ushbu ertakda ham bu ikkala hayvondagi xususiyatlarning barchasi namoyon bo’ladi. Ertakni berilishidan asosiy maqsad ya’ni, uning negizida hech bir yovuzlik jazosiz qolmasligi o’z aksini topgan. Tulki bo’rini aldadim deb xursand bo’lib yo’lida uchragan xumchadan ta’zirini yeb, dumidan ajralib qoladi. Nima bo’lishidan qat’iy nazar tulki doim aldoqchi. O’quvchilar ushbu ertakni o’qish davomida yolg’onchilikning, aldashning oxiri nima bilan tuigashi hamda bu xislatlar kishilarni ezgulik singari go’zal fazilatlardan Inson go’zal xulqi, chiroyli odobi bilan elda aziz. Yaxshilik doim o’zi bilan yaxshiliklarni yetaklab keladi. Ertakda yolg’onchilik, yirtqichlik kabi yovuz timsollarni ifodalash uchun asosan ana shu ikki detaldan ifodalaniladi. ”Ochko’z boy” ertagi bolalarni ochko’zlikdan, hasadgo’ylik kabi yon-atrofdagilarni ko’rolmaslik kabi xislatlar qattiq qoralanadi. Ertakni tili sodda o’quvchiga tushunarli qilib berilgan. Yana bunda ochko’zlik bilan bir qatorda hasadgo’ylik, ko’rolmaslik odatlari hamda uning oqibati nimalarga olib kelishi yorqin ifodalab berilgan. Kishilar orasida ushbu illatni o`zida kasb qilib olganlar ko’plab topiladi. Xuddi o’zini sizga do’stdek tutadi-yu, ammo sizning muvafaqqiyatingizni ko’ra olmaydi. Yuzi kulib tursa ham ichi olovdek lovillab yonib turadi. Xalqimizda hasadgo’ylik, ochko’zlik hamda ta’magirlik kabi salbiy xislat egalari jamiyatdan chetlatilgan. Ertak orqali aytilmoqchi bo’lgan gapning indallosi, ochko’z bo’lmaslik o’zgalarning boyligiga hasad emas, havas bilan qarash kerakligi hamda qo’lidan kelgancha yaxshilik qilishga o’rgatadi. Atrofdagilarga, tabiatga, hamda undagi jamiki hayvon-u, parrandayu, darandalarga g’amxo’rlik qilish kerak. Aytgan gaplarni amalda isboti uchun sinf xonasida jonli burchaklarni tashkil qilish hamda ularga g’amxo’rlik qilishni avvalo o’qituvchi o’quvchilarga o’rgatmog’i lozim. O’quvchilarni ”Qushlar bizning do’stimiz” mavzusi ostida birlashtirish tavsiya etiladi. Qilingan yaxshiliklar javobsiz qolmasligi qachondir yana yaxshilik bilan qaytishi aytib o’tilgan. Tabiatda hamma narsa insoniyat hayoti uchun foydali. Shuning uchun har bir bo’lagini asrab-avaylaylash bizlarning ham qarzimiz, ham farzimizdur. Bu ertak sehrli-fantastik ertak turiga mansub bo’lib bunda hayotiylik ham hukm suradi. Tarvuz ichidan urug’lari o’rniga tilla chiqishi yoki arilarning chiqib ketishi bu sehrli-fantastik bo’lsa ertakdagi oddiy dehqon uning uyi, bajaradigan yumushi o’zbek xalqining qadimiy yashash muhitini aks ettirib turadi.
”Hiylagarning jazosi” ertagida mol-davlat uchun o’z vijdonini sotgan kishi xususida gap boradi. Ertakda ikki do’st boylik uchun xafalashib qolgan. Ertakda asosiy qahramon sofdil kishi bo’lib, uning do’sti esa hiylagar bo’ladi. Ikkalasi qadrdon do’st bo’ladi, lekin yo’ldan topilgan tillani deb ularning orasi buziladi. Hiylagarning ochko’zligi uchun uning kasriga bir qari chol halok bo’ladi. Boylikni deb nafaqat o’zini balki bir begunoh sodda cholning ham umri zavol bo’ladi. O’quvchilar orasida ana shunday boylikka o’ch, hamma narsani hisob-kitob bilan hal qiladiganlar uchun bu ko’zgu vazifasini bajaradi. Ya’ni boylik deb, davlat deb odamiylik, insoniylikdan qolaversa jamiyatdan butunlay ajralib qolib o’z boshlarini o’zlari yeydilar. Donolarimiz aytganlariday ”Pul odamni emas, odam pulni yaratadi”. Bugungi kunda mol-davlat talashib yuz ko’rmas bo’lib ketganlarni ko’plab uchratish mumkin. ”Hunarsiz kishi o’limga yaqin” ertagida hunarli kishi ulug’lanadi. O’tgan zamonda bir podsho yashagan ekan. U bir kun ovga chiqib o’sha yerda bir o’tinchi cholning qizini sevib qolibdi. Podshoh unga sovchi yuboradi. Qiz sovchilarga ”Podshohingizning nima hunari bor, men hunarli kishiga turmushga chiqaman” debdi qiz. Buni qarangki podshoh unga sovchi qo’yib uluig’lanmoqchi va podshoh uning hamma narsasi yetarli, mol-davlat, yer, butun boshli mamlakat uniki lekin qiz shohning qanday hunari borligini so’raydi. Sababi, zamon o’zgarishi bilan bugun podshoh bo’lgan kishi ertaga tillanchi bo’lib qolishi mumkin.
Bundan ayon bo’ladiki, hunarli kishi hech qachon hech qayerda xor bo’lmaydi. Xalqimizda hunarli kishining rizqi butun bo’ladi degan gapi bor. Ertak orqali o’quvchilarga hunar o’rgatish, uning kundalik hayoti ahamiyati xususida so’z boradi. Bundan tashqari o’rgangan bilimlarini boshqalarga o’rgatish ham katta savob hisoblanadi. Kishi biror bir hunarni o’rgansa-yu, undan foydalanmasa, ya’ni u hunarini xor qilsa, undan jamiyatda hech qanday naf yo’q. Ya’ni u hunarni o’rganib, oxiri o’zi bilan olib ketarmish. Agar hunarli kishini qiladigan hunaridan yon-atrofdagilar naf ko’rsalar bunday kishining umri uzoq bo’larmish. Navoiy ustoz tadbirlari bilan aytganda,
Hunarni asrabon netgumdir oxir,
Olib tuproqqami ketgumdir oxir
Yosh avlodga bilim bilan bir qatorda hunar ham o’rgatilmog’i uchun ertaklar asos vazifasini o’taydi. Ertak hayotiy ertaklar sirasiga kiradi. Qizning bir og’iz so’zidan keyin podshoh hunar o’rganadi. Bundan ko’rinadiki, ”Hunarli kishi xor bo’lmas” ekan.
”Ziyrak uch yigit ” ertagida yoshlarni ziyraklikka, hushyorlikka undovchi belgilar, chizgilarni ko’ramiz. Bolani yoshlikdan sergak, hamma narsani anglab oladigan qilib tarbiyalashda bu tip ertaklarning ahamiyati juda katta. Ushbu ertaklardagi yigitlardagi topqirlik, hozirjavoblik ko’pchilikni lol qoldiradi. Buni qarangki, aka-ukalari savdogarning tuyasini ko’rmay turib belgilarini aniq, ravshan qilib aytib beradilar. Bu hol doim hushyor bo’lib yon-atrofdagi voqea-hodisalarni sinchkovlik bilan o’rganishni atalab qiladi.
Atrofdagi voqealarga beparvolik bilan qarash natijasida ko`plab ko`ngilsiz voqealar sodir bo`lgani hech birimizga sir emas. Bugungi yoshlar prizidentimiz ta`birlari bilan aytganda intelektual salohiyati bo`lmog`i har doim ziyrak, sinchkov bo`lmog`i kerak. Ertak qahramonlari ziyrak, topqirligi uchun shoh tomonidan ulkan sovg`a-salomlarga ega bo`ladilar. Topqirlik tufayli ular siylanadi. Topqirlik, ziyraklik uchun kishidan alohida vaqt yoki mashg`ulot talab etilmaydi. Shunchaki bo`lmayotgan voqea-hodisalar diqqat bilan sinchlovlik bilan qaralsa shuning o`zi hikoya bo`ladi.
”Bo`rining tabib bo`lganligi haqida ertak” Anvar Obidjon tomonidan yaratilgan bo`lib,ertakda boshdan oxirigacha hayvonlar ishtirok etadi. Shuning uchun bu ertakni hayvonlar haqidagi ertaklar tipiga kiritiladi. Ertak satirik ruhni ham o`zida aks ettiradi. Hayvonlar haqidagi ertaklar boshqa tur ertaklarga qaraganda qiziqarli kitob xonni o`ziga jalb etib tiradi. Undagi voqealar rivoji kishi diqqatini o`ziga jalb etib turadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning bir turi majoziy ertaklardir. Majoziy ertaklarning syujet asosida ko`chma ma`no, allegorik obrazlar yotadi. Masalan, laqmalik va qonxo`rlik bo`ri orqali, ayyorlik va tilyog`machilik tulki orqali ifodalangan.
”Laqma it” muallif Shukur Sa`dulla tomonidan yaratilgan. Ertakda dangasalik, yolg`onchilik qattiq qoralanadi. Itning dangasaligi tufayli qishda, sovuqda ko`chada qolganligi yorqin chizgilar bilan tasvirlab beriladi. Ertak so`nggida laqma it yalqovligi tufayli ko`chada qoladi. Tozda hamma dalada mehnat qilsa it laqillab, daydib soya, pana-pasxamlarda dum olib yotadi. Buni qaranki, yozdagi aysh-ishratlar tugab hash-pash deganda qish kelib bechora ko`chada qoladi.
Xalqimizdagi ”Sayoq yurgan tayoq yeydi.”maqoli mana shunday daydib yurganlarning sha`niga aytiladi.
”Baqa bilan taqa” ertagi muallif Aziz Abdurazzoq tomonidan yaratilgan bo’lib, ertakda kulgili holat aks ettirilgan. Ya’ni, suvda botqoqlikda yashovchi baq oyoqlariga taqa qoqtirishni hamda do’stlariga maqtanib yurishni xohlab qoladi. Bundan ayon bo’ladiki, otlarning oyog’i ostiga taqaladigan taqaning baqaga hech qanday kerakli joyi yo’q. Ushbu ertak orqali o’quvchilarga aytilmoqchi bo’lgan fikr ko’rgan har qanaqa havas qilmaslik, turgan joydan xayolan turli-tuman hatti-harakatlarni amalga oshirish rejalarini tuzmaslik kabi tushunchalarni izohlab berishdir. O’zining holatidan kelib chiqib harakat harakat qilish uqtiriladi. Biz bajaradigan faoliyatlar jismoniy holatlarimizdan qurbimizdan kelib chiqib ishlar taqsimlanadi. Baqaning bajaradigan faoliyatini hammamiz yaxshi bilamiz. Baqa doim suvda shunday ekan, uning oyoqlariga taqa qoqtirishga ne hojat. Ammo, lekin otlar doim tik oyoqda harakatlanadilar. Ularning tuyoqlari yeylanmasligi, to’ldagi toshchalar kirib qolmasligi uchun ularning tuyog’i taqaga ehtiyoj sezadi. Ko’rgan narsasiga havas qilib keyin uni uddalay olmasa ya’ni, havas qilgan narsasining unga hech qanday nafi tegmasa yaxshisi bu fikrdan o’z vaqtida qaytish lozim. Ertak mavzusiga mos maqol qilib ”Har yerni qilma orzu, har yerda bor tosh-u tarozu” keltirish mumkin. ”Rangin qorlar” muallifi Olloyor tomonidan darslikdan keltirilgan. Ertak sehrli-fantastik xarakterda bo’lib, bolajonlarda quvnoqlik xarakterini shakllantiradi. Eng oddiy samimiy tilda bayon etilgan bo’lib o’quvchida tabiat hodisalariga befarq bo’lmaslik undagi har bir o’zgarishlarni sinchkovlik bilan o’rganish ko’nikmasini shakllantiradi. Tabiatdagi almashinuvi fasllardagi o’ziga xoslik bir-birini takrorlamaydigan hodisalarning asl mazmunini o’zgarishga o’rgatadi.
Qishning ziynati oppoq qorlar bilan. Qadimda ular kishilar tasavvurida qanday bo’lgan va nega qor aynan oq rangda bo’lishining sir-asrorlari bilan tanishtiruvchi ushbu ertak yosh kitobxon qalbida bir dunyo zavq uyg’otadi. Ertaklar hayot haqiqatiga ega bo’lib, qachondir bo’lgan yoki bo’lishi kutilayotgan vaqt-hodisalarni aks ettiradi. Demak, qachonlardir qorlar rangi bo’lgan-u, bora-bora birgina oq rang to’xtab qolgan yoki bizdan keyin qorlar rangli bo’lishini xabar beruvchi bu ertakda tabiatning jilokor, betakror qiyofasi o’z aksini topgan. Inson tabiat bilan birgalikda bir bo’g’in ajralmas juftlik hosil qilib turadi. Undagi bo’lgan va bo’layotgan o’zgarishlarga kammi ko`pmi kishilarning ta’siri mavjud. Tabiatning har-bir bo’lagi insoniyat hamda hayoti uchun eng muhim omil ekanligini unutmaslik lozim. ”Odobli bo’lish osonmi” ertagi hayvonlar haqidagi ertakdir. Undagi qahramonlarning barchasi hayvonlar bo’lib, unda ifodalanmoqchi bo’lgan asosiy vaqtlar bu yosh bolalarni odobli, vatanparvar, hurmat-izzat ruhida tarbiyalashda eng muhim manbaa vazifasini bajaradi. Hayvonlar, qushlar haqidagi ertaklarda syujet tez rivojlanadi. Obrazlar esa serharakat bo’lib, kulgili vaziyatlar ham anchagina uchraydi. Bu xususiyatlar bolalarning sezgi hislarini o’stiradi. Hayvonlar haqidagi ertaklarda folklorshunoslar shunday baho beradilar: ”Biz bolalarning go’zal ertaklarni yaxshi ko’rishlarini juda yaxshi tushunamiz. Har qanday ertakda haqiqat elementlari bo’ladi. Agar siz bolalarga xo’roz bilan mushuk odam tilida gaplashmaydi, degan bir ertakni aytsangiz, ular bunga sira qiziqtirmas edilar”. Bu turdagi ertaklarga xos xususiyatlardan yana biri bir vaqtlar bir necha marta takrorlanishidir. Ertak orqali o’quvchilarga aytilmoqchi bo’lgan fikr bu yoshlikdanoq odobli bo’lish o’zidan kattalarni hurmat qilish hamda salomni kanda qilmaslik kabi go’zal sifatlarni shakllantirish malakalarini vujudga keltiradi.
Insonlardagi o’ziga xos fazilatlar ushbu ertakda sichqonlar orqali ifodalab berilgan. Kundalik hayotda jamiyatda o’zidan kattalarga salom bermaydigan, o’zidan kichiklarni izzat qilmaydiganlar ko’plab topiladi. Shundaylarning sonini kamaytirishda eng asosiy muhim asosiy vazifani bajaradi.
”Bolalar gurungi” jahon adabiyoti vakillarining qalamiga mansub bo’lib, ertak bolalar davrasidagi voqea –hodisalarni bayon etadi. Ertaklar qaysi mamlakatda yartilgan bo’lmasin, ulardagi eng asosiy g’oya bu yovuzlik ustidan tantana qilishi aks ettirilgan bo’ladi. Davrada kishini aqldan ozdiruvchi o’ta takabbur hamda odobsiz bir jajji qizchaning butun boshli bir davradagi bolalarning miyasini zaharlab o’zidan sal pastroq tabaqadan chiqqan bolalarni kamsitib, ularning ustidan ochiqdan-ochiq kuladi. Bolalarning yoshligida ishonuvchan bo’lishi soddaligi hammaga ayon. Ertak orqali aytilmoqchi bo’lgan fikr bu bolalar o’rtasida uchraydigan maqtanchoqlik, kibr-havoni bartaraf etishga qaratilgan bo’lib, endigina katta hayotga qadam qo’yayotgan yosh avlodning go’zal xulqlar egasi qilib tarbiyalash ota-onalarning mol-davlatlariga ishonib, gerdayib o’zlarini aslzoda –yu, o’zgalarni kamsitish hamda manman bo’lib yetishmasliklari uchun ushbu tur ertaklar eng muhim manba hisoblanadi. Ertakdagi salbiy obrazni ifoda etayotgan bu qizaloq endigina 9-10 yoshga kirgan bo’lishiga qaramasdan, o’zicha davradagi bolalarni mensimay familiyasi ”sen” bilan tugovchi kishilarda odam chiqmaydi. Biz aslzodalar ularga yaqinlashmasak ham bo’laveradi deb tashxis to’qayadi. Buni qarangki, taqdir taqozosi bilan davradagi bolalar orasidagi eng muhim uning ustiga familiyasi ham ”sen” bilan tugaydigan bola boy-badavlat bo’lib ketadi. Buni qarangki, o’sha bolaning familiyasi ”sen” bilan tamom bo’lsada, lekin undan odam chiqdi.
”Bir xurmacha shovla” ertakchi aka-uka GRIMlar tomonidan yaratilgan bo’lib, ertak sehrli-fantastik ertak turiga mansub bo’lib, ertakda sehrli xurmacha obrazi keltirilgan. Ertak asosida aytilmoqchi bo’lib, asosiy fikr bilib-bilmay, to’g’ri kelgan so’zni aytavermaslik, ya’ni ertakdagi qizchaning onasi so’zlari to’g’ri o’rganmay qizi yo’qligida xurmachani ishga tushiradi-yu, ammo lekin uni to’xtatish yo’lini bilmaydi, natijasida uy yon-atrofdagi uylarni shovla egallab edi onasi borib to qizchani molib kelgunga qadar butun qishloqning yarmini ijobiy xislat egasi qilib, tasvirlanadi. Chunki qizcha xurmachani bir kampirga maymunjon berib olgan bo’ladi. Xalqimizda ”yaxshilik qilsang” albatta bir kun uning mevasini, hosilini ko’rasan deb bejizga aytilmagan. Yoshlarga hurmat-izzat hamda g’amxo’rlik kabi go’zal sifatlar ana shu tip ertaklar asosida shakllansa ajab emas. ”Ertaklar yaxshilikka yetaklar” deganlari shu bo’lsa kerak. Ertaklar orqali 7 – sinf vakillari o’rtasidagi azaliy kurashlar yaxshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlik kabi hodisalar aniq, ravshan qilib beriladi. Ular bolalarni ezgulik, go’zallik hamda mehribon bo’lishida asos vazifasini bajaradi.
”Rustam” ertagi ham jahon adabiyotiga xos bo’lib, muallif Faxri Erdinch tomonidan yaratilgan. Ertakda bosh qahramon Rustam ismli bola bo’lib, bu bola 9 yoshli bo’lib, uning onasi bir yil oldin qazo qilgan, otasi esa soliqlarni to’lamaganligi uchun qamalgan. Uning qishloqda amakisi bor-u lekin undan xabar olmaydi. Natijada yoshgina bolakay bozorga chiqib kirakashlik qilib kun kechirishga majbur bo’ladi. Ertak asosida o’quvchilarga halol mehnat qilish, o’z kunini o’zi ko’rish boshqlarga dahmaza bo’lmaslik kabi xis;latlar ulug’lanadi. Mehnatning aybi yo’q deydilar. Har kim o’zining holatidan kelib chiqib mehnat qilish, qilgan mehnatiga yarasha haq qilish, hamda atrofdagilarga g’amxo’rlik qilish, qo’lidan kelguncha yaxshilik qilish kerakli ta’kidlab o’tiladi.
Rustam hali juda yosh. U endigina 9 yoshga to’ldi, bozorda u tengi hammollik qiluvchi ya’ni yuk tashuvchi kishini topib bo’lmaydi, lekin shunga ham qaramay yoshligini ham chetga surib kattalardan tab tortmay halol mehnat qilish uchun bozorga kiradi. Aksariyat hollarda nochor ahvolda qolganlarida tillanchilik qiladilar. Rustam esa buni o’ziga or deb biladi, halol mehnat qilib, mehnatiga haq olishga harakat qiladi. Bolalarga mehnat qilish, hamda uninmg rohatini ko’rish, oilada ota-onalarga g’amxo’rlik qilish kabi insoniy sifatlat tgarbilanadi.
”Jimjiloq” ertagi Chingiz Aytmatov tomonidan yaratilgan. Ushbu ertak jajjigina bolakay haqidagi bo’lib, unda aql bovar qilmaydigan holdagi voqealar aks ettirilgan. Bolachaning kattaligi jimjiloqday emish-u, o’zining ismi ham jimjiloq ekan. Ertak o’quvchilarga o’zgacha zavq bag’ishlaydi. Bola ertakni o’qir ekan, beixtiyor shodlanadi. Agar e’tibor qilgan bo’lsangiz, bolalar kichik hamda jajji narsalarga qiuziqadilar. Bu ertak o’quvchilarga estetik ruh bag’ishlaydi. Uning hayotiyligi bolakay butun umr shu holda qol;ishini bila turib ota-onasi unga mehribon.
”Quyosh sevgan yurt” muallif Rauf Tolib tomonidan keltirilgan. Bolajonlar o;zi tug’ilganlar yurtni o’zlaricha beg’uborlik hamda o’zgacha samimiylik bilan sevadilar. Har qaysi yurt o’zining betakror tabiati bilan o’z xalqi, undagi kishilar yuragini gap-so’zsiz zabt etadi. Bizning diyor quyosh sevgan yurt, unda tug’ilgan har bir kishi qalbi iftixorga to’la bo’lishi aniq gap. Inson qaysi yurtda tug’ilib o’ssa, osha diyor uning jonajon maskani bo’lib qoladi. Ertak orqali o’quvchilar qalbida vataniga, xalqiga o’zgacha mehr-muhabbat tuyg’usini shakllantiradi. Shunday yurtda tug’ilganiga uning betakror tabiatiga hamd-sanolar aytishi sir emas. Bizning diyor avliyoyu ambiyolar diyori sanaladi. Biz o’tmish avlod-ajdodlarimiz bilan faxrlanamiz. Xalqimizning jonajon o’lkamizning tarixini o’rganish bizlar uchun ham qarz, ham farz.
Bizga ma’lumki, inson tafakkuri nutq yordamida yuzaga chiqadi va ular o’zaro aloqada bo’ladilar. Fikr bayon qilish vositasi bo’lgan nutq og’zaki va yozma shaklda ifodaladi. Og’zaki nutq oilada xayotda, kishilar bilan o’zaro munosabatda, hamda ularga taqliq qilish orqali rivojlanib boradi. u bo’ladigan maxmus va o’rganishni talab etadi. Og’zaki nutq asosida yozma nutq rivojlanadi. Nutqning yozma shakli tilning alifbo va imlosi bilan bevosita bog’liqdir. O’quvchilarning og’zaki nutqni o’stirishda turli ilg’or pedagogik mahoratdan foydalanish, darslarni ko’rgazmali qurollardan foydalanib, ta’lim to’g’risidagi qonunga mos holda yangi pedagogik texnologiyalardan amalda foydalanish kerak. Mamlaktimizda qabul qilingan "Ta’lim to’g’risidagi qonun"i va “Kadrlar tayyorlash milliy dastur”da o’qitish jarayonida ilg’or pedogogik texnologiyalardan keng foydalanishga e’tibor qaratilmoqda. Pedagogik texnologiyalarni keng ko’lamda tadbiq etish barcha turdagi ta’lim muassasalarini oldidagi eng dolzarb vazifalardan ekanligini alohida ta’kidlanadi.
Boshlang’ich sinfni o’qitish o’qish darslarida o’tkaziladigan umumlashtiruvchi mashg’ulotlarni talab darajasida uyushtirish o’qituvchilardan katta ma’sulyat talab etadi. Umumlashtiruvchi darslar ma’lum bir bo’lim doirasidagi ilg’or o’rganilgan mavzular mazmunini o’quvchilar yodiga shunchaki qaytarish emas, balki ular bilimini bir tizimgasolish, amaliy nazariy tushunchalarini shakllantirish orqali badiiy estetis tafakkurni yuksaltirishga qaratilgan.
"Ertaklar mamlakatida" bo’limi yuzasidan o’tkazilgan umumlashtiruvchi darsda o’quvchilar bo’limdagi o’qiyotgan ertaklardan qaysi biri qiziqarliroq ekanini shuningduk asarlarda qaxramonlan, ularning xulq-atvori haqida o’z fikrlarini bayon qilishadi.
O’qituchining vazifasi asarning o’quvchilar bilan tashkil qilish, ular nutqini qahramonlarning axloqiy sifatlarini ko’rsatuvchi sohalar bilan boyitib borishdan iborat. Bu esa adabiy qahramonlarning xarakatini yaxshi yoritib berish shakllaridan biri hisoblanadi. Bizda hozirgi kunda qo’llanilayotgan texnologiyalardan biri bo’lgan tarmoqlar metodi qo’l keladi. Bu metod o’quvchilarni mavzuga taalluqli tushuncha yoki fikrni erkin yoritishda ketma-ketlik bilan uzviy bog’langan holda yo’qlashda o’tkaziladi. Mazkur texnologiyani umumlashtiruvchi darslarda chizma shallaridan foydalanish, o’quvchilarda bir qancha yengilliklar yaratadi. 4 sinfda " Ertaklar mamlakatida" bo’limi o’tib bo’lingach umumlashtiruvchi darslarda o’quvchilardan birinchi navbatda o’rganilgan ertaklar nomini eslash va ularni ko’rsatilgan chizmaga joylashtirish topshirig’i beriladi.
2-topshiriq. Har bir ertakdagi qaxramonlarni esga olish va tizimga solish kerar bo’ladi. Yani "Davlat" ertagidagi dehqon dehqonning kelini "Ilm afzal" ertagidagi bobo, qiz, sakkiz o’g’il "Laqma it" ertagidagi it mushuk, sigir, echki endi ularni us guruxga yani qaxramonlarning faqat isonlardan iborat ertaklarni bir guruxga, insonlar va xayvonlardardan iborat qaxramonlik ertaklarni ikkinchi guruxga qaxramonlari xayvonlardan iborat ertaklarni uchunchi guruxga ajratib chiqish vazifasi beriladi.

1 "Davlat", "O’lim afzal", "Hunarli kishi xor bo’lmas", "Xiylaning jazosi".

2 "Ovchi, ko’kcha va dono", "Ochko’z boy", "Baqa bilan taqa", "Olapar, mosh musicha".
3 "Bo’rining tabib bo’lgani xaqida ertak" "Ko’zacha bilan tulki", "Laqma it".
Endi o’quvchilar jamoasi ham uch guruhga bo’linadi. Har bir guruh o’quvchilarni o’ziga belgilangan guruh ertaklarining mavzusi, asosiy g’oyasi qag’ramonlarning xulq-atvori fazilat va nuxsonlarini aniqlash to’g’risidagi topshiriqning ustida ishlaydi. Dars jarayonida o’quvchilarning dunyoqarashlarini kengaytirish maqsadida ertaklarni boshqa janrdagi asarlardan qaysi jihatlardan farqlanishi to’g’risida quyidagi mazmunda savol-javob o’tkazish mumkin.
O’qituvchi: Biz o’tgan bo’limda sizlar bilan qanday hikoyalarni o’qigan edik?
O’quvchilar: O’tgan bo’limlarda biz "Xarita" "Oltin fasl", "Qovun sayli"kabi hikoyalarni o’qigan edik
O’qituvchi: Hikoya ertakdan nimasi bilan farq qiladi?
O’quvchilar: Hikoyada voqealar hayotda qanday bo’lsa, shundayligicha tasvirlanadi. Ertakda esa voqealar bo’rtirilgan holda aks ettiriladi, Faqat ertaklarda sehrgarlik holati uchraydi
O’qituvchi: Uchrayotgan qanday hissiyotlar hayvonlarga xos
O’quvchilar: Xayvonlarda ham ayyorlik, ochko’zlik, vahshiylik, qo’rqoqlik kabi xususiyatlar uchraydi.
O’qituvchi: Sanab o’tilgan xususiyatlar qaysi hayvonlarga xos deb o’ylaysiz.
O’quvchilar: Ayyorlik tulkiga, qo’rqoqlik quyonga vahshiylish sherga, ochko’zlik bo’riga xos bo’lgan xususiyat.
O’qituvchi: Bo’limdagi qaysi hayvonlar insonga yordam beradi?
O’quvchilar "Olapar, Mosh, musicha, ertagidagilar aka-ukalarni inoq bo’lishga yordam beradi.
O’qituvchi: Nima uchun ertaklarni bolalar yaxshi ko’radilar?
O’quvchilar : Chunki ertaklarda ham doim yovuzlik ustidan yaxshilik g’alaba qozonadi, yovuzlik doim jazolanadi.
Demak, “Tarmoqlar” metodi o’quvchilarda fikriy bog’liqlik og’zaki nutqni shallantirish imkoniyatini yaratadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki boshlang’ich sinflarda umumlashtiruvchi darslarni uyushtirishda ilg’or texnologiyalarning roli kattadir.
Asarning janri xususiyatlarini aniqlash, abadiy qahramonlarning fel-atvorini baholash o’quvchilarning adabiy nazariy tushunchalarini shallantirishda mazkur texnologiyalardan samarali vosita bo’lib xizmat qiladi va o’quvchilarning ta’lim jarayonini faol ishtirokchisiga aylantirishda yordam beradi va ta’lim samaradorligiga zamin yaratadi. Og’zaki nutqni shallantirishda darsning ko’rgazmaligiga katta ahamiyatga ega. Bizga ma’lumki dars samaradorligini oshirishda ko’rgazmali qurollardan foydalanishning ahamiyati katta chunki ko’rgazmali qurollar o’quvchilar bilimini oshirish va o’qituvchi mehnatini samarali qilish vazifalaridan biri hisoblanadi. Darslarda ko’rgazmalikni tadbiq etish orqali o’quvchilarning bilish faoliyatini oshiriladi, fikr va nutqi rivojlanadi ular diqqat qilish va kuzatuvchanlikka o’rganadilar. Darsda ko’rgazmali bolalarni yodda saqlashga undaydi, o’qish va yozuv malakalarining sifatini oshiradi, talimni hayot bilan bog’laydi. Ko’rgazmalikni zarurligi boshlang’ich sinf o’quvchilarini ruxiy holatini mustag’kamlaydi. Sinf o’quvchilarini o’ziga xosligi va o’qitiladigan fanning vazifalaridan kelib chiqadi. Kichik yoshdagi bolalar tabiati ko’rgazmalikni talab qiladi. Ular turli narsalarni bo’yoqlarni shakllarni ko’rib fikrlaydilar. Fikrlash orqali hodisalarni ongli o’zgartirishga o’rganadi ko’rgazmalar doimiy tushuncha va xarakatdagi ko’rgazmalar bo’ladi 1-turdagi ko’rgazmalar o’quv yilining oxirigacha turadi. Xarakatdagi ko’rgazmalardan esa ta’lim jarayonida yangi mavzu o’t.ilganda va mustag’kamlanganda foydaliniladi. Ko’rgazmali qurollar yasalishi jihatdan sodda, ixcham, boshlangich ta’limdagi barcha fanlarga moslangan bo’lsa maqsadga muvofiq bo’ladi O’qish darslarida xam ko’rgazmalarning turli xillaridan foydalanish dars samaradorligini oshiradi. O’quvchilarning og’zaki nutqini rivojlantiradi. Darslikda keltirilgan ertaklarni o’qituvchi o’zining pedagogik mahoratidan kelib chiqib tushuntiradi. Ertaklarni o’qitishning eng qulay va ko’p qo’llaniladigan turi bu og’zaki suhbat, dialog hamda ko’rgazmali metodlardir. Hozirgi zamon pedagogik texnologiyasida dars jarayonida yangi ped texnoligiyalaridan foydalanib dars o’tish joriy etilgan. O’quvchilar o’qib, eshitib o’rgangandan ko’ra ko’zi bilan ko’rgan voqea-hodisalarni uzoq muddat xotirada saqlaydi va ko’rib turgan narsasiga to’g’ri baho bera oladi. Shuning uchun ham boshlang’ich sinflarda darslar asosan ko’rgazma vositalari yordamida o’tiladi. Rasmlar, ko’rgazma qurollari yordamida dars o’tilsa, o’quvchilarda nutq faoliyati jadalashadi. Ular rasmga qarab o’z fikr mulohazalrini bayon etadilar. Agar eratklar ha ko’rgazma vositalar yordamida o’qitilsa, o’quvchilar xuddi ertakni ichida turgandek bo’ladilar. Rasmga qarab turib ertak mavzusi uning maqsadi, qahramonlari haqida tushuncha o’z-o’zidan shakllanadi. Ko’rgazma qurollarini qo’llashda o’qituvchidan e’tiborlilik talab etiladi. Chunki, o’tayotgan darsiga mos keladigan vositalari o’z o’rnida qo’llay olishi hamda ko’rgazmani qo’llashdagi asosiy maqsadi, unutilmasligi lozim. 4 - sinf o’qish darsligida berilgan ”Quyosh sevgan yurt” ertagini o’qitish usullari haqida mulohaza yuritadigan bo’lsak, ushbu ertakni turli usulardan foydalanib o’qitish mumkin. Masalan, keng miqyosda qo’llaniladigan metod bu ko’rgazmalilik metodi bo’lib, unda ertak mazmunini o’zida to’la aks ettiruvchi rasmlarda foydalaniladi. Agar dars yangi pedagogik texnologiyadan foydalangan holda tashkil etiladigan bo’lsa, unda avval dars o’tish joyi tanlanadi. Ya’ni dars texnika vositalari bilan to’la ta’minlangan. Sinf xonasida tashkil etiladi va video, proyektorlar yordamida turli slaydlar asosida dars tashkil etiladi. Slaydlarda jonajon o’sha o’lka tarixidan so’zlovchi, uning betakror rang-barang tabiatini ifodalovchi, moziydan so’zlovchi, osmono’par, yoshi yillardan asrlarga tenglashib jangu-jadallarni guvohi bo’lgan tarixiy obidalarning suratlari keltiriladi hamda yurt tarixi unda yashab o’tgan ajdodlar ota-bobolar haqida og’zaki savol-javob o’tkaziladi. Biz yuqorida aytib o’tgan ertak o’quvchi ongida shunday yurtda tug’ilganidan faxr-iftixor tuyg’usini shakllantiradi. Dars jarayonida ertak avval o’qituvchi tomonidan ifodalai qilib baland ovozda o’qib beriladi. Unda ilgari surilayotgan fikr- mulohazalari slaydlarda o’z aksini topadi. Agar sinf xonalarida texnika vositalari yetarlicha bo’lmasa yoki darsni yangi ped texnologiyadan foydalanib o’tishga imkoniyat bo’lnasa, unda sinf xonasida o’qituvchining o’zi ertak mazmunini aks ettiruvchi rasmlar orqali darsni o’tsa maqsadga muvofiq bo’lardi. Rasmlarda asosan tarixiy obidalar olim-u, fuzalolar aks ettirilishi lozim. Ertak ”Quyosh sevgan yurt” deb noml,anishining asl ma’nosi ham o’quvchiga tushuntiriladi. Ertalabki quyoshning chiqishi hamda uning ufqqa bosh qo’yishi quyosh bobonurini diyorimizda ayamayotganini ham rasmda alohida tarzda ko’rsatilishi lozim. Ushbu ertakni o’qib o’rgangandan so’ng o’quvchi qalbida o’zgacha tuyg’ular tug’ila boshlaydi. Endi unda ona vataniga, xalqiga nisbatan o’zgacha mehr, shukronalik, faxr-iftixor tuyg’ulari bo’y ko’rsata boshlaydi.
Xullas, boshlang’ich sinf darsligida mavjud ertaklarning aksariyati ilm olish, mehnat qilish, do’stga sadoqat, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, hunar o’rganish, tabiatni asrash kabi insoniy fazilatlarni tarannum etuvchi ertaklarni qamrab olgan. Bu sinfdagi o’quvchilarda mehnat qilish hurmat-izzat jamoatdaga nisbattan yuksak e’tiborda bo’lish xususiyatlari rivojlanayotgan bo’ladi. Shu sababli ham darslikda aynan shu mavzularni aks ettiruvchi ertaklar beriladi. O’quvchilar bu mavzularda bemalol suhbat uyushtirish qobiliyatiga ega bo’lib, o’qituvchi bilan bemalol suhbat qiladilar. Bir tip ertaklarni berilishidan asosiy maqsad, o’quvchilarni fikrlarini to’g’ri bayon etish imkonini beradi.
XULOSA
Bitiruv malakaviy ishini oxiriga yetkazgach, uning mazmunini fikran ko`z oldimga keltirib, umumlashtirib, yana o`zimga o`zim savol beraman: “Shu mavzuga mutolaat qilish zarur edimi, bu mavzuning muammolari haqida gapirish zarurati bormi?”
Xalqning ma’naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish O`zbekisonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasidir. Xalq og`zaki ijodi shunday qimmatbaho mevaki, u bizning qadimiy va navqiron xalqimiz qalbida butun insoniyotning ulkan oilasida o`z mustaqilligini tushunib yetish va ozodlikni sevish tuyg`usi bilan birgalikda yetilgan. Xalqimizning yaratgan qo`shiqlari insonga ona suti, ota namunasi, ajdodlar o`giti bilan birga singadi.
Tarixga murojaat qilar ekanmiz bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz kishi bo`lmaganidek, o`z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo`lmaydi.
Ona zaminimizda yashayotgan har bir inson ushbu ishni o`qib chiqib, tariximizga, Vatanimiz, O`zbekisonimiz ega bo`lgan kuch qudratga, boyliklarga va xalqimiz yaratgan ijodlariga fikran nazar tashlab, shubhasiz, iftixor hissini boshidan kechiradi.
Ayni chog`da men, ana shu hissiyot nilan birga, xalqimizga, o`z mehnati bilan jonini fido qilib, mamlakatning moddiy va ma’naviy boyliklarini, kuch-qudratini yaratgan va yaratayotgan kishilarga samimiy minnatdorchilik tuyg`ularini his etishingizni juda-juda istar edim.
Barchamiz yaxshi anglab olishimiz kerakki, hayotimizning boshqa sohalaridagi ahvol, amalga oshirilyotgan islohatlarimizning samaradorligi avvalo xalq ma’naviyatining tiklanish, boy tarixiy merosimizning keng o`rganilishi, an’analarimizning saqlanish, madaniyat va san’at, fan va ta’lim rivoji bilan uzviy bog`liqdir.
O’quvchilarni tarbiyalash jarayonida xalq og’zaki ijodining qimmatli xazinasidan foydalanish yo’llarini, metodikasini ishlab chiqish pedagogikadagi dolzarb vazifalar qatorida turibdi.
Boshlang’ich sinflarda xalq og’zaki ijodiga ijobiy munosabatni vujudga keltirish uchun avvalo maktabning tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o’qituvchilar, kutubxonachilar ana shu sohada tegishli tayyorgarlikka ega bo’lishlari lozim. Chunki o’quvchilar uchun eng avvalo zarur kitoblarni tavsiya etish, ularning mohiyati, o’ziga xos jihatlari, mazmuni, ijobiy va salbiy obrazlarini atroflicha bilish kerak. Хalq og’zaki ijodi namunalari bo’yicha o’tkaziladigan darslar va sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlar tanlangan har bir asar va unda olg’a surilgan pedagogik g’oya o’quvchining ilmiy dunyoqarashini o’stiradigan, uni etiqod va g’oyalarga undaydigan yo’sinda tashkil qilinishi kerak. Unda xalq og’zaki ijodi materiallari yuzasidan tashkil etiladigan sinfdan tashqari shakl va metodlari, ularni o’tkazishda maqsad, tadbirning vaqti aniq belgilangan bo’lishi zarur.