Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

qadimgi hind tilshunosligi
hindlarning diniy va 
harbiy qo‘shiqlari bo‘lgan «Ved»larni o‘rganish natijasida paydo bo‘lgan. Ular 
ana shu qo‘shiqlar asosida til faktlarini tekshirganlar. Natijada sanskrit deb 
atalgan til paydo bo‘lgan. Shuning uchun hozirgacha hindlarning eng qadimgi 
tili sanskrit tili deb ataladi.
Qadimgi hindlarda Vedalar imlosini saqlash va uni o‘zgartirmaslik uchun 
harakat qilganlar. Bu qo‘shiqlar tili jonli xalq tiliga, ya’ni prakritlarga qarama-

---

99 
qarshi bo‘lgan. Hindistondagi qadimgi tilshunoslik o‘sha davrdagi harbiy, diniy 
qo‘shiqlar tilini o‘rganish natijasida, ularning til tozaligini saqlash va adabiy 
tilga jonli xalq tili elementlarini ko‘plab kiritmaslik natijasida maydonga keldi. 
Shu jarayonda qadimgi Vedalardagi mazmun-mohiyat jonli xalq tili – 
prakritdagi mazmun-mohiyat o‘rtasida har xilliklar kelib chiqdi. Bu esa, olimlar 
o‘rtasida bahs-munozara bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Qadimgi xitoy
 
tilshunosligid
a
to‘rt ming yil davomida xitoy tilining 
strukturasida biror jiddiy o‘zgarish ro‘y bermagan, lekin belgilarning shakli 
ancha o‘zgargan. So‘z tarkibi kengaygan, lekin so‘z yasash va jumla tuzish 
tamoyillari qanday bo‘lsa, shundayligicha qolgan, albatta. Bundan ikki ming yil 
burun yaratilgan iyerogliflar tasnifi hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.
Mazkur tasnif xitoy olimi Syuy Shenning «Qadimgi ishoralarni tushuntirish va 
tarkibiy belgilarini tahlil qilish» asarida bayon qilingan (milodiy 100 yil). Olim 
og‘zaki so‘zlarning yozuvda ifodalanish usuliga asoslangan barcha iyerogliflarni 
olti guruhga bo‘ladi: 
1. Aniq bir buyumni bildirgan iyerogliflar. 
2. Bu guruhga kiritilgan iyerogliflar «chji-shi» deb atalib, unga mavhum 
tushunchalarni tasvirlovchi belgilar kiritilgan. 
3. Bu guruh «xuey-i» deb atalib, u murakkab tushunchalar, mantiqiy 
birliklarni o‘z ichiga oladi. 
4. Bu guruh «chjuan-chju» deb atalib, u «chetga chiqish va o‘rin 
almashtirish» deb tarjima qilinib, unga yangicha ma’noda ishlatiladigan 
iyerogliflar kiradi.
5. Bu guruh «szya-sze» deb atalib, u «o‘zlashtirish vositasida yordam» 
degan ma’noni bildiradi. Eshitilishi bir-biriga o‘xshash, lekin boshqa-boshqa 
ma’noni bildiradigan so‘zlar - omonimlar – bitta iyeroglif bilan ifodalanadi. 
6. Bu guruh «se-shen» deb atalib, u «ma’noni tovush bilan moslash» 
demakdir. Bunga iyerogliflarning o‘ndan to‘qqizi kiritilgan. Har bir belgi ikki 
qismdan: so‘zning qanday aytilishini bildiradigan fonetik element va «ochqich 
belgi»dan iborat. 
Ana shu tasnif asosida xitoy iyerogliflarini o‘rganadilar. 

---

100 
Xitoy tilshunosligida fonetikani o‘rganish sohasida ham o‘ziga xos 
nazariyalar mavjud. Xitoy tilshunoslari har bir so‘z va bo‘g‘inning talaffuzi 
hamda uning toniga e’tibor qaratganlar. Bunda har bir iyeroglifni o‘qishda bosh 
qismi va oxiriga e’tibor berganlar. Har bir bo‘g‘inning birlashish o‘rniga diqqat 
qilib, fonetik jadvallar tuzganlar. Ushbu jadvallarda bo‘g‘inlarni tasniflash 
tamoyillari o‘z aksini topgan. Natijada xitoy tilshunosligida yangi yo‘nalish –