40
ayirmasi bilan muvozanatlashtirishga asoslangan. Bu potensiallar ayirmasi
kalibrlangan qarshilikda yordamchi tok manbalaridan hosil bo‘ladi.
Potensiallar
ayirmasi termopara TEYK ning teskari ishorali qiymatiga teng.
Temperatura yoki TEYK ni o‘lchash uchun qo‘llaniladigan, qo‘l bilan
muvozanatlashtiriladigan potensiometrning prinsipial sxemasi 6.9- rasmda
ko‘rsatilgan. Tok yordamchi YE manbadan zanjirga o‘tadi. Bu zanjirning
b
va
с
nuqtalari o‘rtasida R
Р
o‘zgaruvchan qarshilik — reoxord ulangan. Reoxord L
uzunlikdagi kalibrlangan simdan iborat.
b
nuqta va oraliqdagi reoxordning
sirpanuvchi kontaktli sirpang‘ichi
joylashgan har kanday
D
nuqta o‘rtasidagi
potensiallar ayirmasi R
вд
qarshilikka to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Ketma-ket
ulangan
6.9- rasm. Qo‘l bilan muvozanatlashtiriladigan potensiometr sxemasi.
termopara bilan pereklyuchatel Porqali sezgir millivoltmetra nol indikator
NI ulanadi, termopara zanjirida tok borligi shu indikator orqali aniqlanadi.
Termopara uning toki R
вд
tarmoqda yordamchi manba toki bilan bir yo‘nalishda
yuradigan qilib ulanadi. TEYK ni o‘lchash uchun reoxord sirpang‘ichi nol
indikator strelkasini nolni ko‘rsatguncha suradi. Ayni paygda RBDqarshilikdagi
kuchlanishning kamayishi o‘lchanayotgan TEYK ga teng bo‘ladi.
Quyidagi teng-
lama bu holatni xarakterlaydi:
.
0
)
,
(
вд
0
R
J
t
t
E
(6.19)
yoki
,
)
,
(
вд
0
R
J
t
t
E
(6.20)
bu yerda
JR
ВД
— E
manba kuchlanishining tarmoqdagi tushuvi.
Zanjir tarmog‘idagi tok kuchi butun zanjirdagitok kuchiga teng, demak:
вс
вд
вд
R
F
R
U
(6.21)
bundan
вд
вд
вд
R
R
E
U
(6.22)
Kompensatsiya paytida
U
BД
= E (t,t
0
)
nazarda tutilsa,
41
.
)
,
(
вc
вд
вд
0
R
R
E
U
t
t
E
(6.23)
Reoxord kalibrlangan qarshilikka, ya’ni uning har bir uzunligining teng
tarmog‘i bir xil qarshilikka ega bo‘lgani uchun
.
)
,
(
0
L
l
E
t
t
E
(6.24)
Shunday
qilib,
Е
(t,t
0
)
termoparaning
TEYK
reoxord
qarshiligiRBCtarmog‘idagi kuchlanish tushuvi miqdori bilan aniqlanib, qolgan
qarshiliklarga bog‘liq emas.
R
BС
reoxord shkala bilan ta’minlanishi va shkala
bo‘linmalari millivolt yoki temperatura graduslariga teng bo‘lishi mumkin. TEYK
ni o‘lchash aniqligi
reoxord zanjiridati
J
tok kuchining o‘zgarmasligiga bog‘liq.
Tok kompensatsion usul bilan beriladi va nazorat qilinadi. Buning uchun
potensiometr sxemasiga normal elementli qo‘shimcha kontur kiritiladi. Odatda,
normal element (NE) vazifasini simob-kadmiyli galvanik Veston elementa
bajaradi. Bu elementning elektr yurituvchi kuchi 20°С da 1,0183 ga teng. NE
pereklyuchatel P orqali qarshilik RNE uchlariga ulanadi va uning EYKi yordamchi
tok manbai YE ning EYKi tomon yo‘nalgan bo‘ladi. QarshilikR yordamida
kompensatsion zanjirdagi tok kuchini rostlash bilan NI ning strelkasi nolni
ko‘rsatishiga erishiladi.
Bunday holda kompensatsion zanjirdagi tok kuchi quyidagicha ifodalanadi:
.
нэ
нэ
R
F
J
(6.25)
Termoparaning TEYK ini o‘lchashda P pereklyuchatel K vaziyatdai O‘
vaziyatga o‘tkaziladi. Reoxord
R
p
ning D sirpang‘ichini
siljitib B va S nuqtalar
orasidagi potensiallar ayirmasini termopara TEYK ga tenglashtiriladi. Shu paytda
termopara zanjiridagi tok kuchi 0 ga teng, shuning uchun
.
)
,
(
вд
нэ
нэ
вд
0
R
R
E
R
J
t
t
E
(6.26)
Е
нэ
va
R
нэ
larning miqdori o‘zgarmas bo‘lgani uchun TEYK ni aniqlash
karshilik tarmog‘ining uzunligini aniqlash bilan baravardir.
EYK ni kompensatsion usul bo‘yicha o‘zgaruvchan tok sharoitida ham
o‘lchash mumkin. Ammo bu holda o‘lchash aniqligi birmuncha pastroq,
o‘zgaruvchan tokda ishlaydigan asboblar esa birmuncha murakkabroqdir. Ko‘chma
potensiometrlar sex va laboratoriya sharoitlarida tekshiruv va darajalash ishlarida
EYK ni kompensatsion usul bo‘yicha o‘lchash uchun qo‘llaniladi;
namuna
potensiometrlar aniq o‘lchashlarni bajarishda ishlatiladi. Bu asboblarning o‘lchash
sxemalari yuqorida ko‘rilgan sxemaga o‘xshash, faqat farqi shundaki, o‘lchov
reoxordi namuna qarshiliklardan tashkil topgan seksiyalar shaklida tayyorlanadi.
Yuqorida ko‘rilgan potensiometrlarda o‘lchash zanjirining nobalans toki nol
indikator strelkasini harakatga keltiradi, avtomatik potensiometrlarda esa bu asbob
yo‘q. Uning o‘rniga nol indikator ishlatiladi.
Ko‘chma potensiometrlardan farqli o‘laroq avtomatik potensiometrlardagi
reoxordning sirpang‘ichi qo‘l bilan emas, maxsus qurilma orqali avtomatik
42
ravishda siljiydi. 6.10-rasmda elektron avtomatik
potensiometrning tuzilish
sxemasi ko‘rsatilgan.
TP termoparada TEYK
Е
х
ni o‘lchash uni kalibrlangan
R
p
reoxord
kuchlanishining kamayishi bilan taqqoslash orqali bajariladi. Potensiometrning
kompensatsion sxemasi sirpang‘ich K li reoxord o‘zgarmas. kuchlanish
Е
х
ni
o‘zgaruvchan
kuchlanishga
aylantirib
beruvchi
o‘zgartgichli
elektron
kuchaytirgich 1, reversiv elektr dvigatel 2 va tok manbai
Е
а
dan iborat.
Elektr
dvigatel 2 reduktor 3 orqali sirpang‘ichK va strelka 4 bilan bog‘langan.
Kompensatsion sxemaning ishi sirpang‘ichi reoxord bo‘ylab kuchlanish tushuvi
tomon avtomatik siljiydi. Bu siljish reversiv elektr dvigatel RD yordamida
bajariladi va nomuvozanat kuchlanish nolga teng bo‘lguncha davom etadi.
Shunday qilib, sirpang‘ich K va unga biriktirilgan strelkaning vaziyati TEYK ning
qiymatini, demak, o‘lchaniyotgan temperaturaning miqdorini ko‘rsatadi. Qarshilik
R kompensatsion zanjirdagi ish tokini rostlashuchun xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
