Qarshi muhandislik iqtisodiyot

Tavsiya etiladigan uzaytiruvchi termoelektrod simlari
Millivoltmetrlar 
Hozir termoelektr termometrlar (termoparalar) dagi 
TEYK ni o‘lchash uchun magnitoelektr millivoltmetrlar, 
potensiometrlar va o‘zgartgichlar keng qo‘llanilmoqda. 
Millivoltmetr — magnitoelektr o‘lchash asbobi 
bo‘lib, ularning ishlash prinsipi uning qo‘zg‘aluvchan 
ramkasidan 
o‘tayotgan 
tokning 
o‘zgarmas 
magnit 
maydoni bilan o‘zaro ta’siriga asoslangan. 
Millivoltmetrning tuzilishi 6.8- rasmda ko‘rsatilgan. 
6.8- rasm. Millivoltmetrning tuzilishi
Termopara 
Uzaytiruvchi termoelektrod simlari 
belgilar 
Juft — simlar 
rangi 
Mis- kopelli 
MK 
Mis-kopel 
Qizil (pushti)- 
sariq (to‘q sariq) 
Mis-misnikelli 
Xromel-kopelli 
M 
XK 
Mis-konstantan 
Qizil (pushti)- 
jigarrang 
Xromel-kopel 
binafsha (qora)- 
sariq (to‘q sariq) 
Nikelxrom-
nikel 
alyuminiyli 
Platinorodiy- 
platinali 
M 
MT-NM 
P 
mis-konstantan,
mis-titan — nikel 
mis 
Qizil (pushti)- 
jigarrang
Qizil-yashil 
qizil-ko‘k 
mis qotishma TP 
Qizil (pushti)-
yashil 
Volframreniy- 
volframreniyli 
M-MN 
mis-qotishma MN, 
2,4 
Qizil (pushti) — 
ko‘k(zangori) 

---

38 
Doimiy magnit 1 ning qutb uchlari 2 va tayanch tovonostlari 8 da 
aylanadigan o‘qlarda joylangan o‘zak 3 orasidagi havo oralig‘ida ramka 5 bor. 
Ramkaning uchlari o‘qlar 7 ga ulangan Ramkaga kronshteyn 9, strelka 10 
ulangan. Strelkaning uchi shkala 11 bo‘ylab siljiydi. Ramka termopara zanjiriga 
ulanganda spiral-prujina 6 orqali keladigan tok ramkadan o‘tadi. Ramkaning 
chulg‘ami orqali tok o‘tganda hosil bo‘lgan magnit maydoni bilan doimiy magnit 
maydon o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir natijasida aylantiruvchi moment hosil bo‘ladi, shu 
sababli ramka strelka 10 bilan birga aylanadi. Spiral 6 bu aylanishga teskari ta’sir 
qiladi. Ramkada qaror topgan har bir tokning qiymatiga, ya’ni termopara TEYKiga 
strelkaning muayyan bir vaziyati to‘g‘ri keladi. Tok o‘tmagan paytda elastik 
prujinalar 6 ramkani boshlang‘ich vaziyatga qaytaradi, strelkaning shkala 
11bo‘yicha ko‘rsatishi esa nolga teng bo‘ladi. Kronshteyn 9 strelkani muvozanat 
holatida saqlash uchun posangi 4 bilan ta’minlangan. Asbob shkalasi °С da 
darajalangan. Ramkadan o‘tayotgan tok bilan doimiy magnit maydon orasidagi 
o‘zaro ta’sir tufayli paydo bo‘lgan aylantiruvchi moment quyidagi ifoda orqali 
aniqlanadi. 
,
1
J
B
С
M
айл



 
 
 
 
(6.13)
 
bu yerda M
айл
— aylantiruvchi moment; С
1
— ramkaning geometrik hajmi 
va chulg‘amlari soni bilan aniqlanadigan doimiy koeffitsiyent,
В —
zazordagi 
magnit induksiyasi;
J —
ramkadagn tok. 
Aylanishga teskari ta’sir etuvchi moment 
,
2
тес




E
С
M
(6.14) 
bu yerda С
2
—elastik element (spiral-prujina yoki cho‘zilgan tolalar) 
hajmidan aniqlanadigan doimiy koeffitsiyent; Е —spiral prujinalarning elastiklik 
moduli yoki cho‘zilgan tolalarning siljish moduli; φ — elastik elementning burilish 
burchagi. Agar М
айл
-М
тес
ya’ni muvozanat holati bo‘lsa, 
.
1
2
J
B
С
E
С






 
(6,15) 
U holda 
.
2
1
J
E
B
C
J
Е
В
С
С







(6.16)
 
Asbob konstruksiyalari parametrlariga bog‘liq bo‘lgan
С, В, Е
kattaliklar 
o‘lchash jarayonida o‘zgarmaydi, shuning uchun 
,
J
K



(6.17) 
Bu yerda
.
Е
В
С
К


(6.17) ifodadan pirometrin millivoltmetr shkalasi chiziqli ekanligini ko‘rish 
mumkin. 
Asbob ko‘zg‘aluvchan sistemasining burilish burchagi ramkadan o‘tayotgan 
tok kuchidan tashqari yana termopara, ulaydigan simlar va millivoltmetrlarning 
ichki qarshiligiga ham bog‘liq: 
M
C
T
T
R
R
R
E
K
KJ






(6.18) 

---

39 
bu yerda Е
т
— TEYK: R
T
— termopara karshiligi; R
С
— ulaydigan simlar 
qarshiligi; R
M
— millivoltmetrning ichki qarshiligi. 
(6.18) ifodadan asbob strelkasining chetga chiqishi TEYK ning o‘zgarmas 
qiymatida zanjirning turli qarshiliklariga bog‘liq ekanligi ko‘rinib turibdi. Shuning 
uchun asbobning darajalanishi zanjir tashqi qismining muayyan qarshiligida (R
аш
= 
R
т
+ R
c
) bajariladi va qo‘shimcha xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun pirometrik 
millivoltmetrni montaj qilish protsessida shu qarshilik aniq saqlanishi shart. 
Odatda, tashqi qarshilikning darajali miqdori 0,6; 1,6; 5; 15; 25 Omga teng bo‘lib, 
asbobning shkalasi va pasportida ko‘rsatiladi. Tashqi qarshilikni millivoltmetr 
shkalasida ko‘rsatilgan qarshilikka tenglashtirish uchun o‘zgaruvchi qarshilikdan 
foydalaniladi. 
O‘lchash asbobi, sifatida ishlatiladigan millivoltmetrli termoelektrlar 
komplektining kamchiligi o‘lchash asbobida tok mavjudligidir. Tok miqdoriga, 
ya’ni millivoltmetrning ko‘rsatishiga TEYKdan tashqari zanjirning qarshiligi ham 
ta’sir qiladi: 
.




M
C
T
R
R
R
R
Har bir qarshilikning o‘zgarishi o‘lchashda sodir bo‘ladigan xatoga olib 
keladi. Noqulay sharoitda bu xato asosiy xato miqdoridan (aniqlik klassidan) oshib 
ketishi mumkin. 
Texnik millivoltmetrlarda ramka qarshiligining millivoltmetr umumiy 
qarshiligiga nisbati 1:3 dan ortiq emas. Millivoltmetrning umumiy qarshiligini 
orttirib borilsa, uning temperaturali koeffitsiyenta kamayib boradi. Shu bilan atrof-
muhit temperaturasi tebranishidan kelib chiqadigan xatolik ham kamayadi. Agar 
termopara erkin uchlarining temperaturasi o‘lchash jarayonida keng chegaralarda 
o‘zgarsa, unda ko‘prik sxemasidan foydalangan holda sovuq ulanmalar 
temperaturasini kompensatsiya qilish usuli qo‘llaniladi. 
Sanoatda va laboratoriyalarda qo‘llaniladigan millivoltmetrlar ko‘rsatuvchi, 
o‘zi yozuvchi va boshqariladigan bo‘lishi mumkin. Konstruksiyasining bajarilishi 
nuqtai nazaridan asboblar shchitda o‘rnatiladigan va ko‘chma bo‘ladi. Ko‘chma 
asboblar uchun 0,2; 0,5 va 1,0 (GOST 9736 — 80), shchitda o‘rnatiladigan 0,5; 1,0 
va 1,5 aniqlik klasslari belgilangan. 
Millivoltmetr shkalasida u bilan bir komplektda ishlaydigan termopara yoki 
to‘la nurlanish pirometrning darajalanishi ko‘rsatiladi.